Όψεις της μεταμόρφωσης του Βυζαντίου στα χρόνια της δυναστείας των Ηρακλειδών

Why did the Byzantine empire not succaumb to the various forces, internal and external, which during the seventh century threatened to destroy it? The question has often exercised the minds of historians. some have seen its survival as mere accident, the failure of its foes adequately to organise their efforts at conquest or the result of unavoidable internal divisions within the caliphate. Others have seen the impregnable position of Constantinople, the queen of cities, as the key: yet others have regarded the strength of Orthodox Christianity and the cultural bonds it forged as a crucial factor; while some historians have seen the well-structured and flexible administrative, fiscal and military apparatuses of the state as the foundation of its survival. All of these - although I should wish to modify each statement in different ways - played a role, of that there can be little doubt. But to look for single causes, or indeed prime movers, is to misunderstand the very nature of historical change. For in many ways the late Roman state did not survive, at least not in the sense that protagonists of a "continuity" approach to the problem would have us believe. The physical space - albeit much reduced - the geography and climate (with natural and usually very gradual shifts) remain much the same. But late Roman urban culture vanishes entirely, along with much of the cultural baggage it carried with it. Instead, new systems of thought develop, new approaches to art and representation are refined, new administrative structures are evolved. Power relationships within the ruling elite also change - the old senatorial establishment, with much of the literary culture associated with it, disappears, to be replaced by a very different elite, of different social, cultural and often ethnic origins. Those aspects of the traditional elite culture that did survive came to play a different role in the ideological world of this new class, although there is no reason to doubt that this new medieval elite included elements of the older establishment.

Haldon, J.F., Byzantium in the Seventh century: The transformation of a culture (Cambridge 1991), σελ. 443-444.

Η εισαγωγή του συστήματος των θεμάτων

Στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο [σ.: επί Κώνσταντα Β΄], οι πενιχρές πηγές που διαθέτουμε αρχίζουν να χρησιμοποιούν εξελληνισμένα ονόματα για τις πέντε κύριες στρατιές της αυτοκρατορίας και τις περιοχές στρατωνισμού τους. Στρατιές και περιοχές ονομάζονται θέματα και οι αρχηγοί τους ονομάζονται στρατηγοί (εκτός από τον κόμη του θέματος Οψικίου). Είναι λίγο ως πολύ αποδεκτό ότι τα θέματα αυτά προήλθαν από τις στρατιές εκστρατείας της προηγούμενης περιόδου. Το μεγάλο θέμα Οψικίου συνένωσε τις δύο αυτοκρατορικές στρατιές που έδρευαν στην Κωνσταντινούπολη (τις παλαιότερα αποκαλούμενες praesentales), ενώ τα θέματα Ανατολικών, Αρμενιάκων και Θράκης, οι οποίες είχαν εγκαταλείψει τις αρχικές θέσεις τους και είχαν αποκτήσει νέες βάσεις στην Ανατολία. Μόνο η προέλευση του θέματος Καραβησιάνων είναι ασαφής: κατά πάσα πιθανότητα όμως οι στρατιώτες του, που ήταν ναύτες, θα πρέπει να προέρχονταν από τις στρατιές του Ιλλυρικού.
[...]
Εκτός του ότι η κυβέρνηση εξοικονομούσε μετρητά, τα οποία είχε απόλυτη ανάγκη, η διανομή γης στους στρατιώτες είχε επιπλέον συνέπειες, μία θετική και μία αρνητική. Η θετική συνέπεια ήταν ότι, καθώς τα θέματα κάλυπταν σχεδόν ολόκληρη την αυτοκρατορία, η άμυνα κάθε σημαντικής περιοχής στηριζόταν σε μόνιμα εγκατεστημένους στρατιώτες, οι οποίοι είχαν ένα επιπλέον ισχυρό κίνητρο να πολεμήσουν αφού υπερασπίζονταν τη γη που τους ανήκε. Η αρνητική συνέπεια για την κυβέρνηση ήταν ότι, από τη στιγμή που οι στρατιώτες έγιναν σχεδόν αυτοσυντήρητοι, δεν είχαν κανέναν λόγο να υπακούουν τον αυτοκράτορα και έτσι υποκινούσαν ευκολότερα στάσεις εναντίον του. Ο Κώνστας δεν θα πρέπει να είχε προβλέψει εξαρχής αυτές τις συνέπειες: κατάλαβε, ωστόσο, πολύ σύντομα το πώς επιδρούσαν.

Warren Treadgold, «Ο αγώνας για επιβίωση (641-780)», στο C. Mango (επιμ.), Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ. Όλγα Καραγιώργου (Νεφέλη 2006), σελ. 184-6.