1. Transfer and litany of the Holy Mandylion
ἀλλὰ τοῦ τῶν Σαρακηνῶν ἀρχηγοῦ, ὑφ’ ᾧ τὸ πᾶν τῆς ἐξουσίας ἀνέκειτο, ἐμμένειν τοῖς ὡμολογημένοις κρίνοντος δεῖν καὶ ἐκπηροῦν τὴν ὑπόσχεσιν, ἐξῄει τῆς πόλεως τὸ τιμαλφέστατον ἀπεικόνισμα καὶ τὸ χριστόγραφον ἐπιστόλιον καὶ πρὸς τὰ ἐνταῦθα διεκομίζετο.
καὶ δὴ τὴν ὁδὸν διανύοντες, οἱ ταῦτα ἐπιφερόμενοι τὸν Εὐφράτην κατέλαβον [...] ἡ γὰρ ναῦς, μεθ’ ἧς τὸν Εὐφράτην περαιωθῆναι αὐτοῖς προὔκειτο, ἔτι πρὸς τὰ τῆς Συρίας ὁρμιζομένη μέρη, ὡς μόνον εἰσήλθον ἐν αὐτῇ οἱ ἐπίσκοποι τὴν θείαν εἰκόνα καὶ τὴν ἐπιστολὴν ἐπικομιζόμενοι, ἔτι τοῦ σάλου τοὺς στασιώτας κατέχοντος, ἐξαίφνης χωρὶς ἐρετῶν χωρὶς τοῦ κυβερνῶντος ἢ ἕλκοντος πρὸς τὴν ἀντιπέρας κατῇρε γῆν μόνῳ τῷ θείῳ κυβερνωμένη βουλήματι, ὃ δὴ τοὺς προστυχόντας καὶ ἰδόντας ἅπαντας θάμβους ἐπλήρωσε καὶ ἐκπλήξεως καὶ ἑκόντας παραχωρῆσαι τὴν ἔκπεμψιν ἔπεισεν·
ἐντεῦθεν καταλαμβάνουσι τὰ Σαμόσατα οἱ τῶν φερομένων διάκονοι· ἦσαν δὲ ὁ τῶν Σαμοσάτων καὶ ὁ τῆς Ἐδέσης ἀρχιερεὺς καὶ ὁ τούτου πρωτοπρεσβύτερος καὶ ἕτεροί τινες των ευλαβεστέρων Χριστιανῶν, οἷς καὶ ὁ τοῦ ἀμηρᾶ ὑπηρέτης συνῆν, ὃς ἀπὸ Ῥώμης κατωνομάζετο· ἐνταῦθα ἐπί τινας ἡμέρας χρονοτριβήσαντες πολλῶν ἐκεῖσε θαυμάτων γεγονότων εἴχοντο τῆς ὁδοῦ· καὶ πάλιν ἄπειρα θαύματα ἐτελεῖτο ἐν τῇ ὁδῷ ὑπὸ τῆς ἱερᾶς εἰκόνος καὶ τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Χριστοῦ […]
ἤδη οὖν τὸ πολὺ τῆς ὁδοῦ διανύσαντες φθάνουσι καὶ εἰς τὴν τὴς ὑπεραγίας θεοτόκου μονήν, ἣ τὰ Εὐσεβίου κατονομάζεται ἐν τῷ τῶν Ὀπτιμάτων λεγομένῳ τυγχάνουσαν θέματι […]
τῇ πέμπτῃ ἐπὶ δεκάτῃ τοῦ Αυγούστου μηνὸς συνήθως τῶν βασιλέων τὴν ἑορτὴν ἀγόντων τῆς μεταστάσεως τῆς ἀειπαρθένου καὶ θεομήτορος ἐν τῷ πανσέπτῳ ταύτης κατὰ Βλαχέρνας ναῷ, περὶ δείλης ὀψίας κατέλαβον ἐκεῖσε οἱ τῶν τιμίων τούτων διάκονοι καὶ ἀπετέθη ἐν τῷ ὑπερώῳ εὐκτηρίῳ τοῦ τοιούτου θείου ναοῦ ἡ ἔνδον ἔχουσα τὴν εἰκόνα καὶ τὴν ἐπιστολὴν κιβωτός· καὶ προσελθόντες οἱ βασιλεῖς ἔξωθεν ταύτην σεβασμίως ἤσπάσαντο προσκυνήσαντες, εἶτα μετὰ τιμῆς καὶ δορυφορίας καὶ λαμπάδων συχνῶν πρὸς τὴν βασίλειον τριήρην ταύτην διακομίσαντες σὺν αὐτῇ κατέλαβον τὰ βασίλεια καὶ ἐν τῷ ἐκεῖσε θείῳ ναῷ, ὃς Φάρος ὠνόμασται ἴσως διὰ τὸ οἷον ἱμάτιον λαμπρὸν κεκαλλωπίσθαι, αὐτὸν περιττῶς ταύτην ἀπέθεντο·
τῇ δὲ ἱκνουμένῃ ταῶν ἡμερῶν, ἥτις ἑξκαιδεκάτη τοῦ μηνὸς ἦν, μετ’ αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας πάλιν τὸν ἀσπασμὸν καὶ τὴν προσκύνησιν ποισάμενοι καὶ λαβόντες αὐτὴν ἐκεῖθεν οἵ τε ἱερεῖς καὶ οἱ νεάζοντες βασιλεῖς – ὁ γὰρ γέρων οἰκουρὸς δι’ ἀσθένειαν κατελείπετο – μετὰ ψαλμῶν καὶ ὕμνων καἰ δαψιλοῦς τοῦ φωτός διὰ τῆς πρὸς θάλασσαν καθόδου εἰς τὴν βασίλειον τριήρην αὖθις ἐνθέμενοι, τῆς πόλεως ἐν χρῷ σχεδὸν τὴν εἰρεσίαν ποιούμενοι, ἵνα τρόπον τινὰ διαζώσῃ τὸ ἄστυ διὰ τῆς ἐν θαλάσσῃ πορείας αὐτῆς, ἐκτὸς τοῦ πρὸς δύσιν τείχους τῆς πόλεως προσωρμίσθησαν· ἔνθα τῆς νεὼς ἐκβάντες πεζοποροῦντες οἵ τε βασιλεῖς καὶ πάντες οἱ τῆς γερουσίας βουλῆς καὶ ὁ τῶν ἱερῶν κατάρχων μετὰ παντὸς τοῦ τῆς ἐκκλησίας πληρώματος τῇ προσηκούσῃ δορυφορίᾳ ὡς ἄλλην κιβωτόν, μᾶλλον δὲ καὶ ὑπὲρ ταύτην, τὸ τῶν ἁγιωτάτων καὶ τιμίων φρουρὸν σκεῦος παρέπεμπον καὶ τὰ ἐκτὸς τοῦ τείχους μέχρι τῆς Χρυσῆς διελθόντες Πύλης· εἶτα ἐκεῖθεν ἐντὸς γεγονότες τοῦ ἄστεος μετὰ μετεώρων ψαλμῳδιῶν καὶ ὕμνων καὶ ᾠδῶν πνευματικῶν καὶ ἀπείρου λαμπάδων φωτὸς τὴν πάνδημον συγκροτοῦντες παραπομπὴν διὰ μέσης τῆς πόλεως τὴν πορεῖαν διήνυον, ἁγιασμοῦ μεταλαβεῖν καὶ κρείττονος σθένους τὴν πόλιν διὰ τοῦτο πιστεύοντες καὶ ἀβλαβῆ καὶ ἀπόρθητον εἰς τὸν αἰῶνα συντηρηθήσεσθαι· τοῦ δὲ σχολάζοντος ὄχλου πρὸς τὴν θέαν συντρέχοντος καὶ ὥσπερ κύματα μακρὰ τοῦ δήμου πολλαχόθεν κινουμένου τε καὶ συρρέοντος ἄνθρωπος τις τὰς βάσεις παρειμένος καὶ ἀσθενὴς ἀπὸ χρόνου μακροῦ τοῖς οἰκείοις διακόνοις ἐπερειδόμενος διανέστη πρὸς τὸ τὴν θείαν εἰκόνα διερχομένην ἰδεῖν καὶ ἅμα τῇ θέᾳ παραδόξως ὑγιωθεὶς καὶ γνοὺς ἰσχυροποιηθέντα τῶν βάσεων αὐτοῦ τὰ σφυρὰ προσέδραμεν […] τὴν πρὸ τοῦ Αὐγουστείου τοίνυν φθάσαντες ἀγορὰν οἱ τῆς πανηγύρεως ἔξαρχοι καὶ τῆς εὐθείας ὁδοῦ μικρὸν πρὸς τὰ λαιὰ παρεκνεύσαντες τὸ τῆς θείας Σοφίας θεοῦ ἐπώνυμον ἱερὸν καταλαμβάνουσι τέμενος καὶ τῶν ἀδύτων τοῦ ἱλαστηρίου ἐντὸς τὴν τιμίαν εἰκόνα καὶ τὴν ἐπιστολὴν ἀποτίθενται· ἐνταῦθα δὲ παντὸς τοῦ τῆς ἐκκλησίας πληρώματος προσκυνήσαντος καὶ τὰ εἰκότα τιμήσαντος ἐξήλθον πάλιν ἐκεῖθεν μετὰ τοῦ φόρτου τοῦ ἱεροῦ οἱ τελοῦντες τὴν πρόοδον καὶ τὰ τῶν βασιλείων καταλαβόντες ἀνάκτορα ἐν τῷ κατ’ ἐπωνυμίαν Τρικλίνῳ Χρυσῷ ἐπὶ τοῦ βασιλείου θρόνου, ἐν ᾧ περὶ τῶν μεγίστων χρηματίζειν εἰώθασι, τὴν θείαν εἰκόνα τέως ἱδρύουσιν ἁγιασθῆναι πάντως καὶ τὴν ἀνακτορικὴν καθέδραν καὶ δικαιοσύνης ὁμοῦ καὶ χρηστότητος ἐπιεικῶς μεταδοῦναι τοῖς ἐπὶ ταύτης ἐφεζομένοις οὐκ ἀπεικότως πιστεύσαντες· ἐκτενοῦς δὲ συνήθως γεγονυίας δεήσεως ᾔρθη μετὰ τὴν ταύτης συμπλήρωσιν ἐντεῦθεν πάλιν ἡ θεία εἰκὼν καὶ ἐν τῷ προρηθέντι τοῦ Φάρου ναῷ ἐν τῷ δεξιῷ πρὸς ἀνατολὰς ἀνιερώθη καὶ ἀνετέθη μέρει εἰς δόξαν πιστῶν, εἰς φυλακὴν βασιλέων καὶ εἰς ἀσφάλειαν ὅλης τῆς πόλεως και τῆς τῶν Χριστιανῶν καταστάσεως.
Constantinus Porphyrogenitus, De imagine Edessena, 49-64, Patrologia Graeca 113, col. 448-452.
2. The prophecy on Porphyrogennetos' sole rule of in one of the miracles of the icon
ἤδη οὖν τὸ πολὺ τῆς ὁδοῦ διανύσαντες φθάνουσι καὶ εἰς τὴν τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου μονὴν, ἣ τὰ Εὐσεβίου κατονομάζεται ἐν τῷ τῶν Ὀπτιμάτων λεγομένῳ τυγχάνουσαν θέματι· ἐν τῷ ναῷ δὲ τοῦ τοιούτου φροντιστηρίου ἁγιοπρεπῶς ἡ τὴν τερατουργὸν εἰκόνα κρύπτουσα θήκη ἐναποτίθεται καὶ πολλοὶ προσελθόντες ἐξ εἰλικρινοῦς διαθέσεως ἀπὸ τῶν οἰκείων νόσων ἰάθησαν· ἔνθα καὶ τὶς προσῆλθεν ὑπὸ δαίμονος ἐνοχλούμενος... τέλος καὶ τάδε οἱονεὶ ἀπεφοίβαζεν «ἀπόλαβε», λέγων «Κωνσταντινούπολις δόξαν καὶ χαρὰν καὶ σύ, Κωνσταντῖνε Πορφυρογέννητε, τὴν βασιλείαν σου»· καὶ τούτων ῥηθέντων ἰάθη ὁ ἄνθρωπος καὶ ἀπελύθη παραχρῆμα τῆς τοῦ δαίμονος ἐπιθέσεως.
Constantinus Porphyrogenitus, De imagine Edessena, 53-4, Patrologia Greaca 113, col. 448-9.
3. The story of Mandylion from the Arab's perspective
En l'année 331 [15 sept. 942 - 3 sept. 943], les armées grecques arrivèrent dans le Diyar Bekr, réduisirent en captivité un grand nombre de ses habitants et s'étant emparés d'Arzan, dévastèrent la totalité du pays et arrivèrent près de Nisibe. Ils demandèrent aux habitants de leur remettre la sainte image du «mandil» conservée dans l'église d'Édesse avec lequel N.-S. Jésus le Messie s'était essuyé le visage et sur lequel les traits de sa face étaient restés imprimés.
Les Grecs leur offrirent, s'ils leur livraient ce «mandil», de mettre en liberté, parmi les prisonniers musulmans qu'ils détenaient entre entre leurs mains, le nombre qu'ils leur indiqueraient. On écrivit à ce sujet à Muttaqi à Bagdad. Le vizir Abu ’l-Hasan b. Muqla présenta au calife la lettre qui venait d'erriver en ce sens, et lui demanda de lui indiquer ce qu'il devait faire. Muttaqi lui ordonna de convoquer les qadis et les jurisconsultes, de leur demander une consultation juridique à ce sujet et d'agir suivant leur réponse.
Le vizir fit venir ces personnages ainsi que ‘Ali b. ‘Isa et les principaux fonctionnaires de l'administration. Il les mit au courant de la lettre qui était arrivée au sujet de l'affaire et leur demanda leur opinion. Il y eut alors une longue discussion. L'un des assistants exposa la question du «mandil»; il dit qu'il était depuis très longtemps dans l'église d'Édesse et que jamais aucun roi de Rum ne l'avait encore réclamé. Le lui remettre, disait-il, serait humilier l'islam, alors que les Musulmans méritent plus que quiconque de posséder le «mandil» de Jésus (‘Isa) - que le salut soit sur lui! - ‘Ali b. ‘Isa dit qu'il était bien plus nécessaire et méritoire de delivrer les prisonniers musulmans et de les faire sortir du pays des Infidèles où ils endurent toutes sortes de souffrances et de maux. Un grand nombre des assistants se rangèrent à son avis et il conseilla, avec plusieurs qadis des Musulmans, d'échanger, contre le «mandil» les prisonniers musulmans au pouvoir des Rum, puisque le gouvernement ne pouvait rien pour eux et n'avait aucun moyen de les arracher aux mains de l'ennemi. Le vizir fit rédiger un acte en ce sens et le fit signer par tous les assistants. Puis, il le présenta à Muttaqi, qui ordonna de rédiger la réponse prescrivant aux habitants d'Édesse de se conformer à cette décision.
Le traité fut conclu entre les habitants d'Édesse et les Rum aux conditions suivantes: les Rum remirent aux gens d'Édesse deux cent Musulmans qu'ils avaient faits prisonniers, s'engagèrent envers eux à ne pas faire à l'avenir d'incursions dans leur pays et conclurent avec eux une paix perpétuelle.
Les Rum prirent possession du «mandil» et l'emportèrent à Constantinople, où il fut intoduit le jeudi 1er du mois de Ab (août). Stéphane, son frère le Patriarche Théophylacte et Constantin fils de l'empereur Romain, se rendirent à la Porte d'Or pour y recevoir le «mandil». Il fut apporté à la grande église de Sainte-Sophie (Agia Sufia), précédé de tous les dignitaires de l'empire, qui marchaient en tenant de nombreux cierges à la main; de là, il fut transporté au Palais (al-Balat). Cette cérémonie eut lieu dans la 24e année du règne de Romain l'ancien, empereur conjointement avec Constantin, fils de Léon.
From the work of the Arab historian Yahya ibn Sa'id, in Vasiliev, Α., Byzance et les Arabes, vol. II: La dynastie Macedonienne (867-959), Deuxième partie: Extraits des sources arabes [= Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 2.2], transl. H. Gregoire and M. Canard (Bruxelles 1950), pp. 91-92.