1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις (1258-1261) ήταν γιος του αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λασκάρεως (1254-1258) και της Ελένης, κόρης του τσάρου της Βουλγαρίας Ιωάννη Ασάν Β΄ (1218-1241). Γεννήθηκε στο τέλος του 1250 (ή στις αρχές του 1251). Είχε τέσσερις αδελφές, την Ειρήνη, τη Μαρία, τη Θεοδώρα και την Ευδοκία. Ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις προοριζόταν να διαδεχθεί το Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρι στο θρόνο της αυτοκρατορίας. Ο θάνατός του τοποθετείται μετά το 1285.¹

2. Η διαδοχή στο θρόνο και οι αντιδράσεις

Το καλοκαίρι του 1258 ο Θεόδωρος B΄ Λάσκαρις αρρώστησε βαριά και όρισε, λίγες μέρες πριν από το θάνατό του, τον πρωτοβεστιάριο και έμπιστο συνεργάτη του, Γεώργιο Μουζάλωνα, και τον Πατριάρχη Αρσένιο ως κηδεμόνες τού μόλις οκτώ χρόνων ανήλικου γιου του, Iωάννη Δ΄ Λασκάρεως. Ο ανήλικος Ιωάννης ήταν ο νόμιμος κάτοχος της πολιτικής διαδοχής στο θρόνο της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας σύμφωνα με το δίκαιο της διαδοχής μετά το θάνατο του πατέρα του. Μετά την ανακήρυξή του ως αυτοκράτορα οδηγήθηκε στη Μαγνησία όπου παρέμεινε υπό αυστηρή φρούρηση για λόγους ασφάλειας.

Η διαδοχή αυτή προβλήθηκε ιδεολογικά κυρίως από το λόγιο Νικηφόρο Βλεμμύδη, ο οποίος σημείωσε ότι ο Ιωάννης ήταν χριστός ήδη από την γέννησή του. Η διατύπωση αυτή ήταν σαφής έκφραση μιας πολιτικής ιδεολογίας διαδοχής, που στηριζόταν σε σημαντικό βαθμό στο χρίσμα και συνακόλουθα στην ιδιότητα του χριστού.

Η διαδοχή ωστόσο συνάντησε σημαντικά προσκόμματα.² Το γεγονός ότι ο αντιβασιλέας Μουζάλων δεν προερχόταν από την αριστοκρατία όξυνε τη δυσαρέσκεια και τις αντιδράσεις των αριστοκρατών. Εννέα μόλις μέρες μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β΄ εκδηλώθηκε συνωμοσία.

Στις 24 Αυγούστου 1258, ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις μετέβη μαζί με το Γεώργιο Μουζάλωνα στη μονή Χριστού Σωτήρος (Σωσσάνδρων) για το μνημόσυνο του πατέρα του. H προσέλευση του αντιβασιλέα στη μονή προκάλεσε κύματα διαμαρτυριών από το πλήθος των στρατιωτών και των αριστοκρατών που είχαν συγκεντρωθεί εκεί για την τέλεση του μνημοσύνου. Ο Γεώργιος Μουζάλων για να κατευνάσει τα πνεύματα επέδειξε στον εξώστη της μονής τον ανήλικο Ιωάννη Δ΄ Λασκάρεως, αλλά η ενέργειά του εκλήφθηκε ως σύνθημα της εξέγερσης. Ο στρατός που αποτελούνταν από Λατίνους μισθοφόρους εισέβαλε στο μοναστήρι και δολοφόνησε το Γεώργιο Μουζάλωνα και τους αδελφούς του. Ήταν μια κίνηση που έφερε την επίνευση –πιθανόν και την έμπνευση– του Μιχαήλ Παλαιολόγου.³ Με τη δολοφονία του αντιβασιλέα δημιουργήθηκε κενό εξουσίας και ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις έμεινε χωρίς κηδεμόνα. Ως αντικαταστάτης του στην εξουσία αλλά και στην κηδεμονία του ανήλικου Ιωάννη Δ΄ Λασκάρεως εκλέχτηκε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος.

Σύμφωνα με τη βούληση της αριστοκρατίας, τα επιτροπικά καθήκοντα ανατέθηκαν κατά το τέλος του 1258 στο Μιχαήλ Παλαιολόγο, ο οποίος έλαβε το Νοέμβριο και τον τίτλο του δεσπότη. Τυπικά ο ανήλικος Ιωάννης Δ΄ παρέμενε ο νόμιμος αυτοκράτορας. Ιδιαίτερα ο Πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός κατέβαλε σημαντική προσπάθεια για τη διασφάλιση των νόμιμων δικαιωμάτων του έναντι των αρπακτικών διαθέσεων του Μιχαήλ Παλαιολόγου.⁴ Ωστόσο, σταδιακά η ισχύς και η επιρροή του Μιχαήλ επιβλήθηκε, παραμερίζοντας τον αδύναμο –κοινωνικά και πολιτικά– ανήλικο Ιωάννη.

Έτσι, κατά την 1η Ιανουαρίου του 1259 στο Νυμφαίον ο Μιχαήλ Παλαιολόγος αναγορεύθηκε αυτοκράτορας, περιβλήθηκε τα ερυθρά πέδιλα, υψώθηκε σε ασπίδα και επευφημήθηκε.⁵ Πριν από την τελετή, ο Ιωάννης αντάλλαξε όρκους αμοιβαίας πίστης με το Μιχαήλ Παλαιολόγο. Οι όρκοι αυτοί λήφθηκαν ύστερα από επιμονή του Πατριάρχη Αρσενίου, για την πληρέστερη κατοχύρωση των δικαιωμάτων του νεαρού Ιωάννη. Σύμφωνα με αυτούς, κανείς από τους δύο αυτοκράτορες δε θα μπορούσε να συνωμοτήσει εναντίον του άλλου.

Ο Πατριάρχης Αρσένιος, παρά τις διακηρυγμένες προθέσεις του για πλήρη διασφάλιση των δικαιωμάτων του Ιωάννη Δ΄, τέλεσε τη βασιλική στέψη του Μιχαήλ Παλαιολόγου στη Νίκαια το 1259.⁶ Ο νεαρός Ιωάννης έλαβε ένα ειδικό διάδημα μετά το Μιχαήλ. Η τελετή αυτή άφησε τον ανήλικο Ιωάννη χωρίς κανένα ιδεολογικό έρεισμα και του στέρησε το περιθώριο να βασιλεύσει ο ίδιος στο μέλλον. Μετά το τέλος της, ο Ιωάννης ακολούθησε τον ουσιαστικό πλέον ηγεμόνα Μιχαήλ στο Νυμφαίον.

3. Παραγκωνισμός του Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρεως

Παρά τα σαφή δικαιώματά του στο θρόνο, ο Ιωάννης παραγκωνίστηκε με το πρόσχημα της μικρής του ηλικίας. Η ηλικία αυτή, σύμφωνα με τη σχετική επιχειρηματολογία, δεν του επέτρεπε να ασκεί τα απαιτητικότατα καθήκοντα του «βασιλέως των Ρωμαίων» με τρόπο πρακτικό και αποτελεσματικό. Την άσκηση της εξουσίας λοιπόν ανέλαβε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, ο οποίος συνέχισε τις προσπάθειες για την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας από τους Λατίνους, επιτυχία που ήλθε για τα στρατεύματα της Νίκαιας το καλοκαίρι του 1261. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους, ο Αρσένιος, ο οποίος είχε επανέλθει στον πατριαρχικό θώκο, στέφει για δεύτερη φορά το Μιχαήλ Παλαιολόγο, αυτή τη φορά στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως.

Λίγους μήνες αργότερα, τα Χριστούγεννα του 1261, ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος έδωσε διαταγή να τυφλωθεί ο νεαρός Ιωάννης. Η τύφλωση έλαβε χώρα στο φρούριο της Xηλής κοντά στη Nικομήδεια και στη συνέχεια ο Ιωάννης Δ΄ φυλακίστηκε στο κοντινό φρούριο των Δακιβύζων. Με την πράξη αυτή ο νεαρός αυτοκράτορας κατέστη ανίκανος να ασκήσει την αυτοκρατορική εξουσία, ενώ ο Μιχαήλ παραβίασε ακόμη μία φορά τους επίσημους όρκους του πως θα του παρέδιδε το θρόνο μόλις ενηλικιωνόταν.

Η εντολή τύφλωσης του Ιωάννη, μόλις έγινε γνωστή, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις. Ο Πατριάρχης Aρσένιος A΄, που θεωρούσε τον εαυτό του μοναδικό προστάτη του ανήλικου αυτοκράτορα προέβη άμεσα, στις αρχές του 1262, σε αφορισμό του Μιχαήλ Παλαιολόγου. Η συμπεριφορά του Μιχαήλ Παλαιολόγου έναντι του νεαρού Ιωάννη Λασκάρεως σηματοδοτεί και την απαρχή του σχίσματος (ή κινήματος) των Αρσενιατών (1261-1290/1310).

Δεν έλειψαν και οι αντιδράσεις από ορισμένους οπαδούς της πολιτικής των μελών της «δυναστείας των Λασκαριδών» στην πρωτεύουσα. Σημαντικότερες όμως ήταν οι αντιδράσεις στη Μικρά Ασία, όπου η αυτοκρατορική οικογένεια των Λασκάρεων ήταν πολύ δημοφιλής και διέθετε αξιόλογο λαϊκό έρεισμα.⁷ Χαρακτηριστική ήταν η εξέγερση του πληθυσμού στην ορεινή περιφέρεια της Νίκαιας, στην Τρικκοκία και το Ζυγό στο όνομα του τυφλού πλέον Ιωάννη. Ένας τυφλός ψευδο-Ιωάννης ήταν το πρόσωπο γύρω από το οποίο αναπτύχθηκε το επαρχιακό αυτό στασιαστικό κίνημα.

4. Η τελευταία περίοδος της ζωής του

Ο αληθινός Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις φαίνεται ότι παρέμεινε υπό περιορισμό τουλάχιστον ως το β΄ μισό της δεκαετίας του 1280. Για τελευταία φορά αναφέρεται στις πηγές το 1284, όταν τον επισκέφθηκε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος B΄ Παλαιολόγος (1282-1328). Πιθανολογείται ότι πέθανε λίγο αργότερα, μάλλον γύρω στο 1305.⁸ Ατυχώς, δε διαθέτουμε κανένα άλλο στοιχείο για τη δράση του στο ενδιάμεσο διάστημα. Φαίνεται πως πέθανε υπό περιορισμό στη Μικρά Ασία, ενώ πλέον όλο το ενδιαφέρον εστιαζόταν στην Κωνσταντινούπολη.

5. Αγιοποίηση του Ιωάννη Δ΄ Λασκάρεως

Παραδίδεται η πληροφορία ότι επί της πατριαρχίας του Αρσενίου Α΄ (1261-1266), ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις εκάρη μοναχός στη μονή Αγίου Δημητρίου της Κωνσταντινούπολης και έλαβε το μοναχικό όνομα Ιωάσαφ. Μετά το θάνατό του τάφηκε στην ίδια μονή. Σύμφωνα με μαρτυρία του προσκυνητή Στέφανου από το Νόβγκοροντ, περίπου στα μέσα του 14ου αιώνα στη μονή Αγίου Δημητρίου, ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις ετιμάτο ως άγιος.⁹