Παλατινή Ανθολογία

1. Γενικά

Ο τίτλος Παλατινή Ανθολογία έχει δοθεί σε μια συλλογή που απαρτίζεται από 15 βιβλία και περιλαμβάνει περίπου 3.700 επιγράμματα με περισσότερους από 23.000 στίχους, τα οποία γράφτηκαν από τον 6ο αι. π.Χ. έως το 10ο αι. μ.Χ. Η συλλογή αυτή ήταν καρπός της εργασίας άγνωστων λογίων κατά τη Μακεδονική Αναγέννηση και αποτελεί το εκτενέστερο και σημαντικότερο έργο στο είδος του. Διασώζεται σε ένα χειρόγραφο με δύο τμήματα (κώδικες). Το βασικό τμήμα, που περιλαμβάνει τα πρώτα 13 βιβλία, φυλάσσεται σήμερα στην Παλατινή Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης (Palatinus Vaticanus gr. 23) και γι’ αυτό ολόκληρη η συλλογή ονομάστηκε Παλατινή Ανθολογία.1 Το άλλο τμήμα, που διασώζει τα υπόλοιπα 2 βιβλία, βρίσκεται στο Παρίσι (Parisinus suppl. gr. 384). Σύμφωνα με την ευρέως αποδεκτή άποψη, το χειρόγραφο χρονολογείται στο 10ο αιώνα, πιθανόν γύρω στο 980, ωστόσο ορισμένοι μελετητές το τοποθετούν στον 11ο.2

Η Παλατινή Ανθολογία εμφανίζεται ως αντιπροσωπευτικό έργο του 10ου αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από πνεύμα εγκυκλοπαιδισμού. Την ίδια περίοδο συντάχθηκαν το λεξικό Σούδα και η Ερανιστική Εγκυκλοπαίδεια του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου και γενικότερα δόθηκε έμφαση στην κωδικοποίηση της προγενέστερης και της σύγχρονης γνώσης.3 Το έργο αποτελεί πολύ σημαντική πηγή για την ιστορία της λογοτεχνίας και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας.

2. Η αρχική δομή του έργου – Κωνσταντίνος Κεφαλάς

Ο αρχικός κορμός της Παλατινής Ανθολογίας βασίζεται σε μια συλλογή επιγραμμάτων (ανθολογία) που είχε συντάξει ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς στα τέλη του 9ου αιώνα. Ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς, βυζαντινός λόγιος και κληρικός που καταγόταν από διακεκριμένη οικογένεια, έζησε και έδρασε στα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Λέοντος Στ΄ του Σοφού (886-912) και λίγο αργότερα. Το όνομά του μαρτυρείται από ορισμένους χρονογράφους και αναφέρεται ότι το 917 διετέλεσε πρωτοπαπάς (πρωθιερέας) στην αυτοκρατορική αυλή.4

Τη συλλογή του Κεφαλά, που δε σώζεται σήμερα αλλά η πρωτότυπη μορφή της μπορεί να ανασυντεθεί από την Παλατινή Ανθολογία, την αποτελούν τα βιβλία 3-7, 9-12 και ίσως τα 13-14.5 Στα τέλη του 9ου αιώνα συνέταξε, λοιπόν, πιθανόν κατά παραγγελία του Λέοντος Στ΄, μια συλλογή (ανθολογία) αρχαίων και Βυζαντινών επιγραμμάτων, καθώς και επιτύμβιων επιγραφών. Χρησιμοποίησε παλαιές ανθολογίες, όπως τον Κύκλο του Αγαθία6 και πιθανόν τη συλλογή του συμπιλητή Μελεάγρου του Γαδαρηνού7 (περ. 100 π.Χ.). Στη συλλογή του ο Κεφαλάς συμπεριέλαβε και πλήθος επιτύμβιων επιγραφών, που προέρχονταν από τον ελλαδικό χώρο και τη Μικρά Ασία, τις οποίες είχε συλλέξει για λογαριασμό του ο μάγιστρος Γρηγόριος από την Κάμψα της Μακεδονίας. Η συλλογή του Κεφαλά χρησιμοποιήθηκε ευρέως και από το λεξικό Σούδα (παραθέματα από 430 επιγράμματα).8

3. Οι μεταγενέστερες προσθήκες – Η Παλατινή Ανθολογία

Γύρω στο 980 ένας άγνωστος συντάκτης διεύρυνε την ανθολογία του Κεφαλά και πρόσθεσε τα σημερινά βιβλία της Παλατινής Ανθολογίας: το 1ο (επιγράμματα χριστιανών ποιητών και πλήθος επιγραφών από εκκλησίες του 4ου-10ου αιώνα), το 2ο (το ποίημα του Χριστοδώρου Κοπτίου9 «Έκφρασις των αγαλμάτων των εις το δημόσιον γυμνάσιον του επικαλουμένου Ζευξίππου»), το 8ο (επιτύμβια επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού), πιθανότατα το 13ο-14ο (επιγράμματα σύγχρονων και παλαιότερων ποιητών, τα οποία γενικότερα παρουσιάζουν αρκετά προβλήματα) και το 15ο. Σε αυτόν αποδίδεται και η κατηγοριοποίηση των ποιημάτων σε θεματικές ενότητες, γεγονός που πολλές φορές προκαλεί σύγχυση όσον αφορά την απόδοση των επιγραμμάτων στον εκάστοτε ποιητή, με αποτέλεσμα αρκετά από τα ποιήματα να χαρακτηρίζονται ανώνυμα (αδέσποτα).10

4. Το περιεχόμενο

Παλαιότερα θεωρούνταν ότι η Παλατινή Ανθολογία αποτελείται από επιγράμματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η άποψη αυτή βασίστηκε κυρίως στο ύφος της συλλογής: Τα επιγράμματα μπορούν να χαρακτηριστούν επιδεικτικά, σκωπτικά, ερωτικά, παιδικά, προτρεπτικά, συμποτικά, αριθμητικά, αινιγματικά κ.ά., ενώ απουσιάζουν εντελώς συναξάρια, τροπάρια και λοιπά κατεξοχήν εκκλησιαστικά έργα. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι λόγιοι που εργάστηκαν για τη συγκρότηση της ανθολογίας δεν έκαναν διάκριση μεταξύ των αρχαίων και των χριστιανικών επιγραμμάτων, ούτε έλαβαν υπόψη κάποια χρονολογική σειρά.

Αρχαίοι λυρικοί ποιητές των οποίων τα επιγράμματα υπάρχουν στην Παλατινή Ανθολογία είναι, για παράδειγμα, ο Αρχίλοχος,11 ο Ανακρέων, η Σαπφώ12 και ο Σιμωνίδης.13 Το βάρος της συλλογής όμως έπεσε στα επιγράμματα και στα ποιήματα επιφανών ποιητών των Βυζαντινών χρόνων. Τα βυζαντινά επιγράμματα κατά κανόνα ακολουθούν τον παραδοσιακό αρχαίο τύπο με εναλλασσόμενα δακτυλικά εξάμετρα και πεντάμετρα ή συντάσσονται σε ιαμβικά τρίμετρα. Επιγράμματα Βυζαντινών ποιητών παρατίθενται κυρίως στο 1ο, στο 8ο καθώς και στο 15ο βιβλίο.14 Το τελευταίο απαρτίζεται από επιγράμματα του Αρέθα Καισαρείας, του Ιγνατίου Διακόνου και του Κομητά15 και από επιγραφές από τον Ιππόδρομο. Η μεγάλη αξία της Παλατινής Ανθολογίας έγκειται στο γεγονός ότι διέσωσε έργα ποιητών και επιγραμματοποιών, όπως ο Αγαθίας Σχολαστικός, ο Δαμόχαρις, ο Μακεδόνιος, ο Μητρόδωρος, ο Λέων ο Φιλόσοφος και ο Παλλαδάς, τα οποία ειδάλλως θα είχαν χαθεί.

5. Η Ελληνική Ανθολογία

Η συμβατικά ονομαζόμενη Ελληνική Ανθολογία απαρτίζεται από την Παλατινή Ανθολογία και την Πλανούδεια, που κατατάσσεται σε αυτήν ως 16ο βιβλίο. Η μεταγενέστερη ανθολογία του Μάξιμου Πλανούδη (περ. 1260-1310), γνωστή ως Πλανούδεια (κώδικας Marc. gr. 481), πρόσθεσε 388 νέα επιγράμματα.16 Τα ποιήματα της Πλανούδειας συνήθως προέρχονται από χαμένα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Κεφαλά ή είναι επαναλήψεις από την Παλατινή Ανθολογία.



1. Η ανακάλυψη του κώδικα οφείλεται στο Γάλλο ελληνιστή Claude Saumaise. Βλ. Aubreton, R., “La tradition manuscrite des épigrammes de l’Anthologie Palatine”, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 43.

2. Το χειρόγραφο παρουσιάζει δυσκολίες ως προς τη χρονολόγηση. Διακρίνονται διαφορετικοί χαρακτήρες γραφέων, γεγονός που τεκμηριώνει την άποψη ότι υπέστη προσθήκες και συμπληρώσεις. Ο Α. Cameron προτείνει τη χρονολόγηση του χειρογράφου στο 10ο αιώνα, βλ. Cameron, A., “Michael Psellus and the Date of the Palatine Anthology”, Greek Roman Byzantine Studies 11 (1970), σελ. 339-350, ενώ ο R. Auberton θεωρεί σωστότερη τη χρονολόγηση τον 11ο αιώνα, βλ. Aubreton, R., “La tradition manuscrite des épigrammes de l’Anthologie Palatine”, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 45-47, και Aubreton, R., “Michel Psellos et l’Αnthologie Palatine”, Antiquité Classique 38 (1969), σελ. 459-462.

3. Για τη «συμπιληματική» εγκυκλοπαίδεια του 10ου αιώνα, έργο πρωτοβουλίας και έμπνευσης του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου, βλ. Lemerle, P., Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. (μτφρ.), (Αθήνα 1985), σελ. 248-269. Για τον εγκυκλoπαιδισμό του 10ου αιώνα, βλ. ό.π., σελ. 241-276.

4. Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York – Oxford 1991), σελ. 1.122, βλ. λ. “Kephalas, Constantine” (A. Kazhdan).

5. Aubreton R., “La tradition manuscrite des épigrammes de l’Anthologie Palatine”, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 66.

6. Το έργο αυτό του Αγαθία αναφέρεται στο λεξικό Σούδα με τον τίτλο Κύκλος νέων επιγραμμάτων και χρονολογείται στο 567. Βλ. Cameron, A. – Cameron, A., “The Cycle of Agathias”, Journal of Hellenic Studies 86 (1966), σελ. 6-25.

7. Φιλόσοφος και ποιητής επιγραμμάτων (περ. 135-65 π.Χ.). Συμπιλητής της πρώτης ανθολογίας επιγραμμάτων.

8. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 439.

9. Λόγιος από τις Θήβες της Αιγύπτου. Έζησε και έδρασε στα χρόνια της βασιλείας του Αναστασίου Α΄ (491-518). Συνέθεσε 416 δακτυλικούς εξαμέτρους. Τωμαδάκης, Ν., Η βυζαντινή Υμνογραφία και Ποίησις. Εισαγωγή εις την βυζαντινήν Φιλολογίαν 2 (Αθήνα 1965), σελ. 32.

10. Βλ. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 439-440· Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York – Oxford 1991), σελ. 872-873, βλ. λ. “Greek Anthology” (E.M. Jeffreys).

11. Λυρικός ποιητής από την Πάρο (7ος αι. π.Χ.).

12. Λυρική ποιήτρια του 7ου-6ου αι. π.Χ. από τη Λέσβο.

13. Επιγραμματοποιός και χορικός ποιητής (356-468).

14. Cameron, A., “Michael Psellus and the Date of the Palatine Anthology”, Greek Roman Byzantine Studies 11 (1970), σελ. 349.

15. Γραμματικός, καθηγητής στη Σχολή της Μαγναύρας (9ος αιώνας), ειδικός στον Όμηρο, όπως φαίνεται από τα διασωθέντα στην Παλατινή Ανθολογία επιγράμματά του. Πιθανόν φρόντισε για την έκδοση του Ομήρου σε μικρογράμματη γραφή.

16. Βλ. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 457-458· Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York – Oxford 1991), σελ. 872-873, βλ. λ. “Greek Anthology” (E.M. Jeffreys)· Aubreton, R., “La tradition manuscrite des épigrammes de l’Anthologie Palatine”, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 32-82. Για τα χριστιανικά ποιήματα της Ελληνικής Ανθολογίας, βλ. Bauer, J., “Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 9 (1960), σελ. 31-40· Bauer, J., “Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 10 (1961), σελ. 31-37.