1. Μουσικές «ανασκαφές»

Ο Γ. Παχτίκος γεννήθηκε στο Ορτάκιοϊ Βιθυνίας το 1869. Πραγματοποίησε τις βασικές του σπουδές στην Κωνσταντινούπολη και έπειτα σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μουσική στο Εθνικό Ωδείο, στο οποίο και αρίστευσε. Από πολύ νωρίς στράφηκε προς τη δημοτική μουσική και ιδιαίτερα προς το μικρασιατικό τραγούδι. Το ενδιαφέρον του αυτό τον καθιστά πρωτοπόρο, με την έννοια ότι η ενασχόληση με τα δημώδη άσματα ήταν μέχρι τότε καθαρά φιλολογικού τύπου. Οι συλλογείς ενδιαφέρονταν περισσότερο για το γλωσσικό περιεχόμενο των ασμάτων παρά για την απόδοση της μουσικής βάσης τους και ακόμα λιγότερο για την παρουσίασή τους στο φιλόμουσο κοινό της εποχής.¹

Η αφετηρία του όμως εντάσσεται πλήρως στο κλίμα της εποχής του, καθώς επιδίωκε να αποδείξει και αυτός την ενάργεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού μέσω των λαϊκών παραδόσεων. Χαρακτηριστικό είναι ότι η δουλειά του ορίζεται από τον ίδιο ως «μουσικαί ανασκαφαί»², όρος που παραπέμπει σε μία γενεαλογικού και «αρχαιολογικού» τύπου εξέταση του λαϊκού πολιτισμού. Ο ίδιος έγραφε ότι «η βαθεία μελέτη των ασμάτων της δημοτικής μουσικής κέκληται να διανοίξη ημίν νέον στάδιον ευγενούς ερεύνης και ενασχολήσεως, ήτοι της μουσικής αρχαιολογίας, δι’ ης είμαι βεβαιότατος ότι θα διανοιγώσι νέοι μουσικοί ορίζοντες […]. Η παρούσα συλλογή, αποτέλεσμα ούσα τοιαύτης τινός αρχής και σκέψεως, τούτο ακριβώς σκοπεί δι’ αυτών των πραγμάτων να διαπιστώση, ότι η αρχαία μουσική δεν είναι, ως κοινώς θεωρείται, νεκρά, αλλά ζώσα εν τοις άσμασι του ελληνικού λαού […]».³ Έτσι, το 1888, και ενώ φοιτούσε ακόμη στο Εθνικό Πανεπιστήμιο, άρχισε να μελοποιεί χορικά αρχαίων τραγωδιών «επί ελληνικών μουσικών αρχών και βάσεων». Η δουλειά του αυτή βραβεύτηκε δύο φορές στην Αθήνα, το 1901 για την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη και το 1904 για τον Αίαντα Μαστιγοφόρο του Σοφοκλή, από την «Εταιρίαν προς παράστασιν των αρχαίων δραμάτων». Αλλά και για την καθαυτό συλλεκτική δραστηριότητά του βραβεύτηκε δύο φορές από το Ζωγράφειο Αγώνα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, το 1895 και το 1896.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ως συλλογέας χαρακτηρίζεται για τη συστηματικότητα και την ακρίβεια της καταγραφής του. Σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους του της εποχής εκείνης, δεν επιδίωξε να «διορθώσει» τα άσματα αλλά τα απέδωσε όπως ακριβώς είχαν, καμιά φορά μάλιστα παρά τη θέληση των ίδιων των πληροφορητών του.⁴ Η σχετική αντικειμενικότητα του Παχτίκου είχε ως αποτέλεσμα μια δεύτερη πρωτοτυπία, την ενσωμάτωση μη ελληνόφωνων και μάλιστα τουρκόφωνων ασμάτων στη συλλογή του, σε μια εποχή κατά την οποία το ενδιαφέρον για τα τουρκόφωνα μνημεία του λόγου σπάνιζε ακόμα και στο πλαίσιο της καραμανλίδικης βιβλιοπαραγωγής.⁵ Ο ίδιος ο Παχτίκος νιώθει αναγκασμένος να αιτιολογήσει τη στάση του αφενός επικαλούμενος τη μεγάλη διάδοση των τραγουδιών αυτών στη Μικρά Ασία και αφετέρου αντιμετωπίζοντάς τα ως «τουρκιστί αδόμενα ελληνικά άσματα».⁶ Το γεγονός ότι το μέρος αυτό της συλλογής του παρέμεινε ανέκδοτο είναι ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε την εποχή εκείνη όσον αφορά τα ζώντα μνημεία της Καππαδοκίας, με την εξαίρεση ορισμένων μορφών της καππαδοκικής λογιοσύνης όπως ο Α. Λεβίδης, που «αντιμετώπισε ισότιμα την τουρκόφωνη και την ελληνόφωνη προφορική παράδοση της Καππαδοκίας θεωρώντας την ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο».⁷

2. Έργο και κοινωνική δράση

Εκτός από τα 260 δημώδη άσματα από του στόματος του ελληνικού λαού…, που εκδόθηκαν από τη Βιβλιοθήκη Μαρασλή το 1905, ο Παχτίκος δημοσίευσε μελέτες για την αρχαία, βυζαντινή και νεότερη ελληνική μουσική σε διάφορες εφημερίδες και στο περιοδικό του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, του οποίου υπήρξε από τα πρώτα μέλη. Επίσης, από το 1912 μέχρι το θάνατό του εξέδιδε στην Κωνσταντινούπολη το μηνιαίο εικονογραφημένο μουσικοφιλολογικό περιοδικό Μουσική, με παρτιτούρες σε βυζαντινή και ευρωπαϊκή παρασημαντική.

Στον ευρύτερο κύκλο των ενδιαφερόντων του μουσικολόγου φαίνεται ότι εντάσσονταν και θέματα γενικότερου λαογραφικού περιεχομένου που αφορούσαν την ιδιαίτερή του πατρίδα, όπως μαρτυρούν οι δημοσιεύσεις του περί του αρμενόφωνου στοιχείου των κατοίκων του Ορτάκιοϊ.⁸ Με τις δημοσιεύσεις αυτές ο συγγραφέας, ως γνήσιος φιλόπατρις λόγιος της εποχής του, επιδιώκει να καταστήσει γνωστή την ιδιαίτερή του πατρίδα στο εντός της Ελλάδος αστικό κοινό και να πείσει για την ελληνικότητα των ορθόδοξων κατοίκων της, που μιλούσαν «εξ ανάγκης» την «παρεφθαρμένην αρμενικήν […] την οποίαν η κοινότης ημών προσπαθεί παντοιοτρόπως να εξελληνίσει διά των σχολείων αυτής».

Τέλος, ο Παχτίκος ανέπτυξε και πλούσια κοινωνική δράση ως μέλος της ομάδας που ίδρυσε το Σύλλογο Μικρασιατών «Ανατολή», στο πρώτο διοικητικό συμβούλιο του οποίου εκλέχθηκε ειδικός γραμματέας. Στο πλαίσιο του συλλόγου παρείχε και πάλι τις μουσικές υπηρεσίες του, μελοποιώντας τον ύμνο του συλλόγου, διευθύνοντας τη χορωδία του κατά τις εορτές και τέλος σχηματίζοντας με το διδάκτορα Φιλοσοφίας Λεωνίδα Παπαπαύλου σχολή εκκλησιαστικής μουσικής, «ήτις ελειτούργησε λαμπρώς εφόσον οι δύο ούτοι μουσικοδιδάσκαλοι διέμενον εν Αθήναις, διελύθη δε απελθόντων τούτων και μη ευρεθέντων αντικαταστατών».⁹ Ο Παχτίκος πέθανε το 1916 στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε εγκατασταθεί μόνιμα από το 1895.