Η εύρεση του χειρογράφου του Διγενή Ακρίτα και η σημασία της

«Τηι 21ηι του Μαΐου 1868, συμπεσούσης της εορτής του Αγίου Κωνσταντίνου […] καθηγητής ων τότε εν τω φροντιστηρίω Τραπεζούντος, την αργίαν επωφεληθείς εις περισυλλογήν ασμάτων και άλλης στατιστικής ύλης εις συμπλήρωσιν της μετά 2 έτη εκδοθείσης υπ’ εμού Ιστορίας και Στατιστικής Τραπεζούντος, και διαδραμών τα υπερκείμενα ταύτης χωρία, αφικνούμαι εις την Μονήν του Αγίου Γεωργίου Περιστερά, είτα δε εκείθεν εις την [... ]της Σουμελάς. Και εν μεν τη μονή Περιστερά ο Ηγούμενος ταύτης Κυρ Διονύσιος έδωκε προς ταις άλλαις πληροφορίαις και συλλογήν ασμάτων δημοτικών, εν δε τηι Μονήι Σουμελάς, επισκεπτόμενος κατά την συνήθειαν τους Πατέρας εν τοις κελλίοις, και διερωτών αυτούς, έλαβον μεν και άλλας πληροφορίας, έδωκέ μοι δε τις αυτών και συλλογήν δήθεν ασμάτων και άλλων και ιδίως του Ακρίτου, κειμένην εν σκοτεινώ και κεκονισμένω τόπω, άτινα τότε δεν περιειργάσθην, σπεύδων να κατέλθω εις την εργασίαν μου.
Μετά δε 3 ημέρας, επανελθών εις Τραπεζούντα και διερευνών την συλλεγείσαν ύλην, είδον μετά μεγίστης απορίας, αλλά συνάμα και χαράς, αντί ασμάτων τέλειον έπος Βασιλείου Διγενούς Ακρίτου. Και τούτο μεν προς τοις άλλοις τότε μοι εχρησίμευσεν, όπως το κεχηνός της Ιστορίας Τραπεζούντος συμπληρώσω, ο δε Βασίλειος Διγενής Ακρίτης μετά την έκδοσιν της Ιστορίας και την εν αυτήι περί τούτου ανάλυσιν, αναστάς εκ νεκρών εξανέστησε και το ενδιαφέρον του φιλολογικού κόσμου. Και το μεν χειρόγραφον μετά και άλλων σημειώσεων προς ασφάλειαν κατέθηκα εν τη βιβλιοθήκη του φροντιστηρίου Τραπεζούντος, σκοπών κατόπιν να δημοσιεύσω αυτό.
[…] Και ο τέως Ακρίτας ή Διγενής εν άσμασι και χοροίς φημιζόμενος εν τοις περί την Τραπεζούντα, Κύπρον και αλλαχού, ιδού νυν νεκρός ων ανέστη, και απολωλώς ων ευρέθη ένεκα εκείνης της ευτυχούς εκδρομής […]. Μετά δε ταύτα περιεργείας προσγενομένης, ανεκαλύφθησαν και άλλα χειρόγραφα του Ακρίτου […].
Το ποίημα τούτο του Ακρίτου, εκτός του ότι ενδιαφέρει εις την ιστορίαν μάλιστα της Ανατολής, είναι και διά την γλωσσολογίαν άξιον μελέτης, διά δε την Ανατολήν, κυρίως δε την Καππαδοκίαν, είναι μάλλον πολύτιμον ως τελευταίον φιλολογικόν αυτής προϊόν, και ότι ο Ήρως του ποιήματος είναι ο τελευταίος πρόμαχος αυτής, ο δε ποιητής ο τελευταίος Καππαδόξ συγγραφέας, και επειδή και η Καππαδοκία μετά τους χρόνους του Ακρίτου έπαυσεν ούσα, οίαν η ιστορία μέχρι τούδε αναφέρει».

Ιωαννίδης, Σ. (επιμ.), Έπος μεσαιωνικόν εκ του χειρογράφου Τραπεζούντος. Βασίλειος Διγενής Ακρίτης ο Καππαδόκης (Κωνσταντινούπολη 1887), πρόλογος, σελ. ζ΄-ια΄.