1. Περί της συμμετοχής του Πραξιτέλη στο εγχείρημα του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού:
Σάτυρος και Πύθεος, ‘De Mausoleo’, στο Βιτρούβιο, De architectura 7, praefatio 12-13, Granger, F., (επιμ.), Virtuvius. On Architecture (London-Cambridge Mass.1962) σελ. 72-74.
“Σάτυρος και Πύθεος για το Μαυσωλείο. Και σε αυτούς τους δύο τελευταίους, η καλή τύχη έφερε τη μεγαλύτερη και υψηλότερη έξαρση. Γιατί τα έργα τους έχουν κριθεί ότι διαθέτουν αξία περίφημη διαμέσου των αιώνων και άσβεστης φρεσκάδας και προσέλαβαν εξέχοντες καλλιτέχνες για όσα επεχείρησαν. Γιατί στα διάφορα τμήματα του μνημείου, διαφορετικοί καλλιτέχνες μοιράστηκαν τη διακόσμησή τους και συναγωνίστηκαν μεταξύ τους: ο Λεωχάρης, ο Βρύαξης, ο Σκόπας, ο Πραξιτέλης, και ορισμένοι προσθέτουν και τον Τιμόθεο. Η εξαιρετική ποιότητα της δουλειάς τους έδωσε τέτοια φήμη στο Μαυσωλείο ώστε αυτό να συμπεριληφθεί στα επτά θαύματα του κόσμου.”
2. Περί της παρουσίας έργων του Πραξιτέλη στο βωμό του ιερού της Αρτέμιδος στην Έφεσο:
Αρτεμίδωρος της Εφέσου, στον Στράβωνα, Γεωγραφικά 14.1.22-23, Jones, H.L.(επιμ.), The Geography of Strabo 6 (London 1929) σελ. 226-229.
“Ο Αρτεμίδωρος λέει: Ο Τίμαιος από το Ταυρομήνιο, αγνοώντας τα διατάγματα αυτά και όντας σε κάθε περίπτωση ζηλόφθονος και συκοφάντης άνθρωπος (για τον ίδιο λόγο ονομαζόταν επίσης και Επιτίμαιος), λέει ότι εκείνοι εξασφάλισαν τα μέσα για την αναστήλωση του ναού από τους θησαυρούς, τη φύλαξη των οποίων τους είχαν εμπιστευθεί οι Πέρσες· όμως δεν υπήρχαν θησαυροί κατατεθειμένοι προς φύλαξη εκείνο τον καιρό, αλλά και αν ακόμη είχαν υπάρξει, θα είχαν καεί μαζί με το ναό· και μετά τη φωτιά, όταν η οροφή είχε πια καταστραφεί, ποιος θα είχε θελήσει να φυλάξει θησαυρούς που θα βρίσκονταν σε έναν ιερό περίβολο χωρίς στέγη; Τώρα ο Αλέξανδρος, προσθέτει ο Αρτεμίδωρος, υποσχέθηκε στους Εφεσίους να πληρώσει όλα τα έξοδα, τόσο τα παρελθόντα όσο και μελλοντικά, με τον όρο ότι θα λάμβανε την αναγνώριση για την πράξη του αυτή στην επιγραφή, όμως εκείνοι δεν το επιθυμούσαν, ακριβώς όπως δε θα επιθυμούσαν πολύ περισσότερο να αποκτήσουν δόξα μέσω ιεροσυλίας και της βεβήλωσης του ναού. Και ο Αρτεμίδωρος εκθειάζει τους Εφεσίους οι οποίοι είπαν στο βασιλιά ότι δεν ήταν αρμόζον για ένα θεό να κάνει προσφορές σε θεούς.
”Μετά την ολοκλήρωση του ναού, η οποία, λέει ο ίδιος, ήταν έργο του Χειροκράτη (του ίδιου άνδρα που έχτισε την Αλεξάνδρεια και πρότεινε στον Αλέξανδρο να σμιλέψει τη μορφή του στο όρος Άθως, αναπαριστώντας τον να κάνει σπονδή από ένα είδος αγγείου σε μία πλατιά λεκάνη, και να φτιάξει δύο πόλεις, τη μία στα δεξιά του βουνού και την άλλη στα αριστερά, και ένα ποτάμι να ρέει από τη μία στην άλλη) – μετά την ολοκλήρωση του ναού, λέει, ο μεγάλος αριθμός των αναθημάτων γενικά εξασφαλίστηκε από τη μεγάλη τιμή που έχαιραν οι καλλιτέχνες που τα φιλοτεχνούσαν, όμως το σύνολο του ιερού ήταν γεμάτο, θα μπορούσε να πει κανείς, με έργα του Πραξιτέλη.”
3. Περί των χάλκινων αγαλμάτων του Πραξιτέλη, τα οποία περιλαμβάνουν τον σαυροκτόνο Απόλλωνα:
Πλίνιος, Historia Naturalis 34.69-70, Rackham, H.,(επιμ.) Pliny. Natural History 9 (London-Cambridge Mass. 1952) σελ. 178-181.
“Ο Πραξιτέλης, παρότι υπήρξε περισσότερο επιτυχημένος και επομένως έτυχε μεγαλύτερης αναγνώρισης για τα μαρμάρινα γλυπτά του, εντούτοις δημιούργησε επίσης ορισμένα πολύ όμορφα έργα σε χαλκό: την Αρπαγή της Περσεφόνης, επίσης ένα κορίτσι να υφαίνει και έναν Διόνυσο, με μία μορφή Μέθης καθώς επίσης και τον περίφημο Σάτυρο, γνωστό με τον ελληνικό τίτλο Περιβόητος, που σημαίνει «Ξακουστός», και τα αγάλματα που βρίσκονταν παλαιότερα μπροστά στο Ναό της Ευτυχίας, και την Αφροδίτη, η οποία καταστράφηκε από φωτιά όταν ο ναός της θεάς κάηκε στους χρόνους του Κλαύδιου, και η οποία συναγωνιζόταν την περίφημη μαρμάρινη Αφροδίτη, που είναι γνωστή σε ολόκληρο τον κόσμο· επίσης μια γυναίκα να πλέκει ένα στεφάνι, μία άλλη να φορά ένα βραχιόλι, το Φθινόπωρο, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, οι οποίοι σκότωσαν τον τύραννο – το τελευταίο αυτό άγαλμα κλάπηκε από τον Ξέρξη, βασιλιά των Περσών, όμως επιστράφηκε στους Αθηναίους από το Μέγα Αλέξανδρο μετά την κατάκτηση της Περσίας. Ο Πραξιτέλης δημιούργησε επίσης ένα νεαρό Απόλλωνα ο οποίος στα ελληνικά ονομάζεται Σαυροκτόνος επειδή σημαδεύει με βέλος μια σαύρα που τον πλησιάζει. Δύο ακόμη αγάλματά του που εκφράζουν αντιθετικά συναισθήματα αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού, η Κλαίουσα Δέσποινα και η Εύθυμη Εταίρα. Το τελευταίο πιστεύεται ότι αναπαριστούσε τη Φρύνη και ορισμένοι ειδήμονες αναγνωρίζουν στη μορφή την αγάπη του καλλιτέχνη για εκείνη και την αμοιβή που του υπόσχεται η έκφραση του προσώπου της εταίρας.”
4. Περί των μαρμάρινων αγαλμάτων του Πραξιτέλη, τα οποία περιλαμβάνουν τον Έρωτα του Πάριου:
Πλίνιος, Historia Naturalis 36.20-24, Rackham, H., (επιμ.), Pliny. Natural History 10 (London-Cambridge Mass. 1952) σελ. 14-21.
“Ο Πραξιτέλης είναι ένας καλλιτέχνης τη χρονολογία του οποίου ανέφερα μεταξύ των δημιουργών χάλκινων αγαλμάτων, όμως στη φήμη των έργων του σε μάρμαρο ξεπέρασε και τον ίδιο του τον εαυτό. Υπάρχουν έργα του στην Αθήνα, στον Κεραμεικό· και όμως, ανώτερη από όλα τα έργα, όχι μόνο του Πραξιτέλη αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι η Αφροδίτη, για την οποία πολλοί άνθρωποι ταξίδεψαν στη Κνίδο για να τη δουν. Είχε δημιουργήσει δύο μορφές, τις οποίες πρόσφερε προς πώληση μαζί. Η μία ήταν ντυμένη και για αυτό το λόγο προτιμήθηκε από τους κατοίκους της Κω, η οποίοι είχαν τη δυνατότητα επιλογής, παρότι την προσέφερε στην ίδια τιμή με την άλλη. Αυτός θεώρησαν ότι ήταν ο μόνος ηθικός και αξιοπρεπής τρόπος να ενεργήσουν. Το άγαλμα που απέρριψαν αγοράστηκε από τους κατοίκους της Κνίδου και απέκτησε ασύγκριτα μεγαλύτερη φήμη. Αργότερα ο Βασιλιάς Νικομήδης επιθυμούσε διακαώς να το αγοράσει από τους Κνίδες, υποσχόμενος να παραγράψει τα υπέρογκα χρέη του κράτους. Οι Κνίδες, όμως, προτίμησαν να υποστούν οτιδήποτε εκτός από αυτό, και είχαν δίκαιο· γιατί με αυτό το άγαλμα ο Πραξιτέλης έκανε την Κνίδο διάσημη πόλη. Το ιερό όπου βρίσκεται τοποθετημένο είναι εντελώς ανοιχτό ώστε να επιτρέπει να φαίνεται το άγαλμα της θεάς από όλες της πλευρές, και πιστεύεται ότι κατασκευάστηκε έτσι με την ευλογία της ίδιας της θεάς. Το άγαλμα είναι εξίσου αξιοθαύμαστο από κάθε οπτική γωνία. Λέγεται ότι ένας άνδρας κάποτε το ερωτεύτηκε και κρυφά τη νύχτα το αγκάλιασε, και ότι μία κηλίδα μαρτυρά αυτή την πράξη πόθου. Στην Κνίδο υπάρχουν επίσης άλλα μαρμάρινα αγάλματα από εξέχοντες καλλιτέχνες, ένας Διόνυσος από το Βρύαξη, ένας Διόνυσος και μία Αθηνά από το Σκόπα· όμως δεν υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη της υπεροχής της Αφροδίτης του Πραξιτέλη από το γεγονός ότι μεταξύ αυτών των έργων μόνο εκείνη χαίρει ιδιαίτερης μνείας. Στον Πραξιτέλη ανήκει επίσης ένας Έρωτας, μέσω του οποίου ο Κικέρωνας χλεύαζε τον Βέρρες, «ο περίφημος Έρωτας για χάρη του οποίου τόσοι άνδρες επισκέπτονταν τις Θεσπιές», και ο οποίος τώρα βρίσκεται στα Δωμάτια της Οκταβίας. Σε αυτόν ανήκει, επίσης, ένας άλλος Έρωτας, ο οποίος είναι γυμνός, στο Πάριο, αποικία στη Θάλασσα του Μαρμαρά, ένα έργο που φτάνει σε φήμη την Αφροδίτη της Κνίδου, ακόμα και στην εξοργιστική μεταχείριση που έτυχε. Γιατί ο Αλκέτας, ένας άνδρας από τη Ρόδο, το ερωτεύτηκε και άφησε επάνω του ένα παρόμοιο σημάδι του πάθους του. Στη Ρώμη τα έργα του Πραξιτέλη είναι μία Φλώρα, ένας Τριπτόλεμος και μια Δήμητρα στους Κήπους του Σερβίλιου, αγάλματα της Επιτυχίας και της Καλής Τύχης στο Καπιτώλιο, και ομοίως οι Μαινάδες, οι αποκαλούμενες Θυιάδες και Καρυάτιδες και οι Σιληνοί στη Συλλογή του Ασίνιου Πολλίωνα, καθώς και ένας Απόλλωνας και ένας Ποσειδώνας. Ο γιος του Πραξιτέλη, Κηφισόδοτος, κληρονόμησε το ταλέντο του πατέρα του.»
5. Περί ενός μικρογραφικού αντιγράφου του Σαυροκτόνου Απόλλωνα του Πραξιτέλη:
Μαρτιάλιος, Επιγράμματα 14.172, Shackleton Bailey, D.R. (επιμ.), Martial. Epigrams 3 (London-Cambridge 1993) σελ. 292-293.
«Σαυροκτόνε από Κορινθιακό χαλκό
Χάρισε τη ζωή στη σαύρα, δολερό αγόρι, καθώς σέρνεται προς
εσένα· θέλει να πεθάνει από τα δάχτυλά σου.»
6. Πιθανότατα περί του Έρωτα του Πάριου, του Πραξιτέλη
Παλλαδάς, Anthologia Graeca16.207, Paton, W.R.(επιμ.), The Greek Anthology 5 (London-Cambridge Mass. 1953) σελ. 280-281.
«Για ένα άγαλμα του Έρωτα
Ο Έρωτας είναι άοπλος· επομένως χαμογελά και είναι ευγενής,
Καθώς δεν έχει το τόξο και τα φλογερά του βέλη. Και δεν
κρατά αναίτια στα χέρια του
ένα δελφίνι και ένα άνθος, καθώς στο ένα κρατά τη γη,
στο άλλο τη θάλασσα.»
7. Περί της Αφροδίτης του Πραξιτέλη για την Αλεξάνδρεια στο Λάτμο της Καρίας
Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, βλ.λ. Αλεξάνδρεια, Meineke, A., (επιμ.), Stephan von Byzanz. Ethnica (Berlin 1849) σελ. 70-71.
"Ἀλεξάνδρειαι πόλεις ὀκτωκαίδεκα.
.(…). δεχάτη πρὸς τὸ Λάτμῳ τῆς Καρίας, ἐν ᾗ Ἁδώνιον
ἦν ἔχον Πραξιτέλους Ἀφροδίτην."
8. Η εικονογραφία του Έρωτα που περιγράφεται εδώ είναι εκείνη του αγάλματος του θεού αυτού που φιλοτέχνησε ο Πραξιτέλης στο Πάριον
Τζέτζης, Χιλιάδες 5. Iστορία 11.502-511, Leone, P.A.M.(επιμ.), Joannis Tzetzae historiae (Naples 1968) σελ. 186-187.
“Ὡραῖον νέον μείρακα τὸν Ἔρωτα ζωγράφοι
τοξότην ζωγραφοῦσί τε συνάμα καὶ πυρφόρον,
καὶ πτερωτόν, κατέχοντα δελφῖνά τε καὶ πόαν.
Τῇ μὲν γραφῇ τοῦ πτερωτού, τῆς πόας, τοῦ δελφῖνος,
κρατεῖν τοῦτον σημαίνοντες ἀέρος, γῆς, θαλάσης.
Τοξότην καὶ πυρφόρον δὲ σὺν τούτοις ζωγραφοῦσιν,
ὡς πλήττοντα καὶ φλέγοντα καρδίας τῶν ἐρώντων.
Νέον δεν τοῦτον γράφουσι, συνάμα καὶ ὡραῖον,
ὡς τοῦ ἐράσθαι καὶ ἐρὰν πρεπώδους νέα φύσει,
πρεπωδεστέρου μᾶλλον δὲ τῇ νέᾳ καὶ ὡραίᾳ."
9. Ένας κατάλογος θαυμάτων που περιλαμβάνει δύο αγάλματα του Πραξιτέλη στημένα σε πόλεις της Μικράς Ασίας: η Αφροδίτη της Κνίδου και η Λητώ της Μύρας
Ανώνυμος Έλλην., Codex Vaticanus Graecus 989, φυλ. 110, von Wilamowitz-Moellendorf, U., (επιμ.), Coniectanea. Index scholarum aestivarum (Goettingen 1884) σελ. 8.
“… ἰ ἔργα κάλλιστα καὶ θεάματα.!. ἃ ἐν τῷ κόσμῳ [ὁ] ἐν Ἐφέσῳ τῆς Ἀρτέμιδος ναός, τὰ Βαβυλώνεια τείχη, [αἱ] ἐν Αἰγύπτῳ πυραμίδες, ὁ ἐν Ῥώμῃ Ἀφροδίτης καὶ [Ῥώμης ναό]ς, τὸ ἐν Ῥώμῃ ἀμφιθέατρον, ὁ ἐν Ἁλικαρνασσῷ [Μ]αὐσώλου τάφος, ἡ ἐν Ῥώμῃ Γαίου καὶ Λουκίου ναυμαχία, ὁ ἐν Κρήτῃ λαβύρινθος, ὁ ἐν Ὀλύμπιᾳ Ζεύς, ἔργον Φειδίου. [ὁ] ἐν Ἐπιδαύρῳ Ἀσκληπιός, ἔργον Φειδίου, ὁ ἐν Ῥόδῳ [κο]λοσσός, ἔργον Χάρητος, ἡ ἐν Ἄργει Ἥρᾳ, ἔργο Πολυκλείτου, [ἡ] ἐν Κνίδῳ Ἀφροδίτῃ, ἔργον Πραξιτέλους, ὁ ἐν Μιλήτῳ ναὸς [τοῦ] Ἀπόλλωνος, ὁ ἐν Ῥώμῃ ἐν τῶν κίρκῳ ὀβελίσκος κομισθεὶς ἀπ’ Αἰγύπτου, ὁ ναὸς τοῦ Διὸς ἐν Ἡλίου πόλει, ὁ ἐν .αραις τῆς Σελήνης, ὁ Ἀδριανοὺ ἐν Κυζίκω, ἀτέ[λε]στος, ὁ Διὸς ἐν Δαμασκῳ, αἱ ἐν Θηβαίδι σύριγγες, τὸ ἐν Σιδῶνι θέατρον, τὸ ἐν Ἡρακλείᾳ τῆς Θρᾴκης, [ὁ ν]ἀὸς τοῦ Σαρπηδόνος ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, ὁ Ἀσκληπιοῦ ἐν Περγάμῳ, ὁ ξυστὸς ἐν Σάρδει, ἡ ἡρακλεία κρηπὶς ἐν Σάρδει, [ἔχου]σα ἐν βάθει βαθμοὺς σν, ὁ ἐν Ἐφέσῳ λιμὴν χειρο[ποιῇ]τος ὅλος, ὁ ἐν Νικομηδείᾳ Ἀντωνίνος, ὁ ἐν Βηρυτῷ [Ζεύς], ἔργον Φειδίου χρυσελέφαντα ἀτέλεστος, ἡ ἐν Μύροις τῆς [Λυκίας] Λητώ, ὁλοσμαράγδινος πηχυαία καθεζομένη ἐπὶ θρόνου ἐκ τοῦ αὐτοῦ λίθου, ἔργον Πραξιτέλους, ἀτέλεστος τὰ περὶ τοὺς πόδας καὶ τὰ ὄπισθεν καὶ τὰ περὶ τὸν θρόνον."