1. Συστήματα επιβολής της τάξης

Η σημασία της τάξης στην πολιτική ιδεολογία αντανακλάται εξίσου στην αστυνομική και στη δικαστική πρακτική, όπου ένα καλά οργανωμένο σύστημα ελέγχου και καταστολής εξασφαλίζει χαμηλό επίπεδο εγκληματικότητας.

Συνδυασμός ιερού (şeriat) και κοσμικού νόμου (kânûn), το οθωμανικό ποινικό δίκαιο διατηρούσε τη διάκριση ανάμεσα σε εγκλήματα κατά της θρησκείας (π.χ. παράνομη συνουσία ή κλοπή), τα οποία διώκονταν αυτεπάγγελτα και με καθορισμένες ποινές, και σε «ιδιωτικά» τρόπον τινά εγκλήματα, τα οποία θεωρούνταν αντιδικίες του δράστη με το θύμα ή τους συγγενείς του (όπως η ανθρωποκτονία ή η σωματική βλάβη)· ωστόσο, η διάκριση αυτή συμπληρωνόταν με ένα σύστημα χρηματικών και άλλων ποινών, οι οποίες εφαρμόζονταν και στα δύο είδη και επιβάλλονταν από την κρατική εξουσία.¹

Η διατήρηση της τάξης διασφαλιζόταν με μια εκλεπτυσμένη ιεραρχία αστυνομικών ή ελεγκτικών αξιωματούχων, από τον καϊμακάμη και το σούμπαση μέχρι τον αγορανόμο (muhtesib) και τον αρχηγό της αστυνομίας (asesbaşı), καθώς και με το δικαστικό σύστημα, το οποίο επέβαλλε χρηματικές και σωματικές ποινές (θάνατο, φυλάκιση, κάτεργο, εξορία).²

Το κράτος χρησιμοποιούσε επίσης τους κατοίκους των συνοικιών, και ιδιαίτερα τους ιμάμηδες και τους ιερείς, ως πληροφοριοδότες και φύλακες της ηθικής· ειδικότερα, οι κάτοικοι όχι μόνον όφειλαν να βρίσκουν και να αναφέρουν καταζητούμενους ή και δυνάμει εγκληματίες, αλλά και μπορούσαν να καταγγείλουν στις αρχές «ανήθικους» ή ταραξίες γείτονές τους.³

2. Τα κατώτερα στρώματα του αστικού πληθυσμού

Περνώντας τώρα σε συγκεκριμένες περιθωριακές ή ημιπεριθωριακές ομάδες, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τους φτωχούς, όχι τόσο επειδή συνδέονται με την εγκληματικότητα ή την απόκλιση –κάτι που δεν ισχύει στην οθωμανική ιδεολογία, αντίθετα με την ευρωπαϊκή της ίδιας περιόδου– όσο επειδή αποτελούν δεξαμενή δυνάμει εγκληματιών, προκειμένου να συμπληρώσουν το εισόδημά τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά ισχύουν κυρίως για τους πρώην αγρότες που μετανάστευαν στην Κωνσταντινούπολη σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής, τους λεγόμενους çift bozan ή «χαλαστές του ζευγαριού» (εντός της πρωτεύουσας συναντούμε και την ονομασία manav).

Αυτό το είδος μετανάστευσης –παράνομο από τη στιγμή που ο «ζευγαροχαλαστής» δεν άφηνε κάποιον στη θέση του ή δεν πλήρωνε τον αντίστοιχο φόρο– αυξήθηκε δραματικά στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα, εξαιτίας της αγροτικής και πολιτικής κρίσης της περιόδου, και άσκησε ισχυρές πιέσεις στην οικονομία της πρωτεύουσας.⁴ Ο μεγάλος όγκος αυτών των ανθρώπων φαίνεται να προέρχεται από τη μουσουλμανική ύπαιθρο της Μικράς Ασίας, δε λείπουν όμως και αναφορές σε χριστιανούς από την Αλβανία ή τον ελλαδικό χώρο, ιδίως σε εξειδικευμένους εργάτες που δούλευαν σε διάφορα «μεγάλα έργα» της εποχής.⁵

Το κράτος προσπάθησε –μάταια– να σταματήσει τούτη την κίνηση με διάφορους τρόπους· στις προσπάθειές του αυτές συσχέτιζε συχνά τους «ζευγαροχαλαστές» με μια –υποτιθέμενη ίσως– αύξηση της εγκληματικότητας.⁶ Πράγματι, οι άνθρωποι αυτοί δύσκολα ελέγχονταν, καθώς δεν εντάσσονταν εύκολα σε συντεχνίες ή άλλους συλλογικούς οργανισμούς· εύκολα καταλαβαίνουμε άλλωστε ότι η κατάστασή τους θα τους ωθούσε προς παραβατικές συμπεριφορές. Το ίδιο ισχύει για τους ανέργους ή για τους μικροπωλητές που λειτουργούσαν εκτός συντεχνιών. Πέρα πάντως από τις εντολές για καταγραφή και επαναπροώθησή τους, λίγα είναι εκείνα που γνωρίζουμε για τη ζωή των μεταναστών αυτών στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Όπως φαίνεται, διέμεναν στους ξενώνες των βακουφιών, στα χάνια και σε ενοικιαζόμενα δωμάτια για εργένηδες, ενώ ενίοτε φαίνεται πως κοιμούνταν σε καταστήματα, όπου προφανώς εργάζονταν, κάτι που απαγορεύτηκε επανειλημμένα.⁷

Από την άλλη μεριά, οι μικρέμποροι και τεχνίτες της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν πάντα φιλήσυχοι και νομοταγείς υπήκοοι· συμμετείχαν ενεργά σε διάφορες εξεγέρσεις, όπως για παράδειγμα το 1651⁸ ή το 1688.⁹ Υπηρέτες και δούλοι πάλι δεν ήταν αναγκαστικά αφοσιωμένοι στους κυρίους τους και συχνά συναντώνται σε εγκληματικές υποθέσεις. Τέλος, άλλη μια ημιαποκλεισμένη ομάδα, οι Τσιγγάνοι ή Ρομά –οι οποίοι στην Κωνσταντινούπολη διέμεναν κυρίως στους μεγάλους ελεύθερους χώρους κατά μήκος των τειχών–¹⁰ βρίσκονταν οπωσδήποτε σε καλύτερη θέση σε σχέση με τους ομόφυλούς τους στη δυτική, την κεντρική και την ανατολική Ευρώπη ή ακόμα και στη Μολδοβλαχία· ωστόσο, συχνά βλέπουμε μια ορισμένη περιφρονητική στάση απέναντί τους εκ μέρους της οθωμανικής ελίτ, η οποία σε κάποιες περιπτώσεις συνδυάζεται με συλλογικές διώξεις. Τούτο οφείλεται κυρίως στη νομαδική ζωή τους, αν και υπάρχουν σποραδικά καταγγελίες για συστηματική παραβατικότητα· οι Τσιγγάνοι πάντως δεν αποκλείονταν συστηματικά από την κοινωνική ζωή, καθώς μάλιστα συγκαταλέγονται συχνά στους «παρείσακτους» που γράφονται παράτυπα στους καταλόγους των γενίτσαρων.¹¹

3. Ο κόσμος της ταβέρνας και του καφενείου

Στην κυρίαρχη νοοτροπία, οι πλέον αποκλίνουσες ομάδες ανθρώπων ήταν όσοι συνδέονταν με δημόσιους χώρους συνάθροισης, όπως ήταν οι ταβέρνες ή τα καφενεία· εδώ έχουμε να κάνουμε με μια αντίληψη του περιθωριακού, ηθικής μάλλον παρά κοινωνικής τάξης. Μια ιδιαίτερη ομάδα, τα «παιδιά της πόλης» ή şehr oğlanları, συνέδεε τον αμόρφωτο και φιλοτάραχο «όχλο» της πόλης με τον κόσμο των επικούρειων ποιητών και κατώτερων ουλεμάδων.¹² Αποκλίνουσες συμπεριφορές όπως η οινοποσία, η ομοφυλοφιλία ή η χρήση ναρκωτικών ήταν συνήθεις στις ομάδες εκείνες, μολονότι δεν επέφεραν πάντοτε το στιγματισμό χάρη στη «διττή» ηθική της οθωμανικής ελίτ.¹³ Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι αν και οι οθωμανοί συγγραφείς φαίνεται να τηρούν αμφίσημη στάση απέναντι στους επαγγελματίες της ψυχαγωγίας (παραμυθάδες, μουσικούς και τραγουδιστές, ακροβάτες κ.λπ.) οι οποίοι ανήκουν στην ίδια «κουλτούρα του καφενείου», όμως τα επαγγέλματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν εξ ορισμού «περιθωριακά» για την οθωμανική κοινωνία.¹⁴

4. Υπόκοσμος και εγκληματικότητα

Δυσκολότερο είναι να μελετήσουμε τον υπόκοσμο καθεαυτό, τους καθ’ έξιν εγκληματίες.¹⁵ Οι σχετικές πηγές σπανίζουν, εκτός από διάσπαρτες περιπτώσεις στα ιεροδικαστικά κατάστιχα και κάποιες λαϊκές ιστορίες των παραμυθάδων (meddah). Οι αρχές φαίνεται ενίοτε να ταυτίζουν τη συστηματική εγκληματικότητα με τους μετανάστες· σε άλλες περιπτώσεις, το κράτος ενδιαφέρεται για τη γενικότερη ηθική «παραλυσία» ή για το έγκλημα ad hoc, χωρίς να μοιάζει να δυσπιστεί συλλήβδην απέναντι σε κάποια κοινωνική ομάδα. Η αυτοεικόνα όμως του υποκόσμου δεν μπορεί να ανιχνευθεί, τουλάχιστον πριν από το 19ο αιώνα· υπάρχουν βεβαίως κάποιες ενδείξεις για την ύπαρξη εγκληματικών «συμμοριών», οι οποίες χρησιμοποιούσαν δίκτυα επικοινωνίας και αλληλεγγύης που ίσως αντιστοιχούν στο σύστημα πατρωνίας και πελατείας, όπως το βλέπουμε στις συντεχνίες ή στις δερβισικές αδελφότητες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρων είναι ο θρησκευτικά μικτός χαρακτήρας ορισμένων τέτοιων συμμοριών, που υποδεικνύει την κοινωνική διαστρωμάτωση ως ενίοτε ισχυρότερη από τις θρησκευτικές διαφορές. Συναντάμε έτσι μικτές συμμορίες από μουσουλμάνους και ορθόδοξους, εβραίους ή αρμένιους.

Περνώντας τώρα σε συγκεκριμένες μορφές εγκλήματος, ας σημειώσουμε ότι οι κλέφτες φαίνεται να ανήκουν ως επί το πλείστον στα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού, συχνά μάλιστα είναι υπηρέτες, δούλοι ή γυναίκες, ενώ ενίοτε οργανώνονται σε επαγγελματικές συμμορίες· αντίθετα, βίαια εγκλήματα διαπράττονταν συνήθως από στρατιωτικούς ή μικροτεχνίτες. Άλλες μορφές εγκλήματος που συναντώνται στις πηγές μας είναι η παραχάραξη του νομίσματος, η λαθρεμπορία και η συστηματική ψευδομαρτυρία. Όσον αφορά δε στην πορνεία, τα πράγματα είναι κάπως πιο περίπλοκα· αν μη τι άλλο, δεν μπορούμε να κάνουμε σαφή διάκριση ανάμεσα στην καθαυτή πορνεία και τα «χαλαρά ήθη», όπως εμφανίζονται στα δικαστικά έγγραφα.¹⁶ Από νομική άποψη, το κράτος δε δίωκε τόσο τις ίδιες τις πόρνες, οι οποίες μπορούσαν απλώς να μετακομίσουν σε άλλη συνοικία χωρίς άλλες συνέπειες, όσο τους προαγωγούς. Στις πηγές μας μπορούν να ανιχνευθούν τέσσερα μοντέλα εταιρισμού: πόρνες που χρησιμοποιούσαν το σπίτι τους, συνήθως διαζευγμένες ή χήρες· φτωχότερες κοπέλες που εκδίδονταν σε δρόμους, ταβέρνες και άλλους δημόσιους χώρους· μαστρωποί, συνήθως γυναίκες, που χρησιμοποιούσαν ως πορνεία τα σπίτια τους· τέλος, δουλέμποροι που ενοικίαζαν σκλάβες με εικονικές πωλήσεις, διαδικασία η οποία απαγορεύεται επανειλημμένα από το κράτος. Παρόμοια μοντέλα ισχύουν και για την ανδρική πορνεία, συχνά στενά συνδεδεμένη με τον κόσμο των «παιδιών της πόλης» όπως περιγράφηκε παραπάνω.

Χώροι όπως ταβέρνες, καφενεία, πανδοχεία, κουρεία, δημόσια λουτρά και «δωμάτια εργένηδων» (bekâr odaları) αποτελούν τις κατεξοχήν εστίες παραβατικότητας, μολονότι δεν ήταν με κανένα τρόπο εξ ορισμού κακόφημοι. Ειδικότερα, τα καφενεία συσχετίζονταν από την κυρίαρχη ελίτ με την εγκληματικότητα, την οκνηρία και την ανάμιξη ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικά και/ή πολιτισμικά επίπεδα, κάτι που συνεπαγόταν παραβίαση της αρχής του «ορίου» (hadd) και απειλή για τη διατήρηση της τάξης, τόσο στο ιδεολογικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Περιστασιακές απαγορεύσεις τέτοιων δημόσιων χώρων βασίζονταν ακριβώς στην απειλή αυτή ενάντια στην κοινωνική τάξη.¹⁷

Σε ένα γενικότερο επίπεδο, διάφορες περιοχές και συνοικίες της Κωνσταντινούπολης συνδέονταν κατά κάποιο τρόπο με παραβατικές συμπεριφορές, αν και δε συνιστούσαν με κανένα τρόπο «γκέτο» εγκληματιών. Οι ταβέρνες λοιπόν αφθονούσαν κατά μήκος των ακτών, τόσο του Μαρμαρά όσο και του Κεράτιου, κυρίως σε περιοχές με πυκνό πληθυσμό χριστιανών ή εβραίων. Δύο τέτοιες συνοικίες ήταν το Κουμκαπί (Κοντοσκάλι) και η Σαμάτια (Ψωμαθειά)· ακόμη πιο κακόφημες ήταν οι συνοικίες του Γαλατά –γνωστού για τις αναρίθμητες ταβέρνες του, αλλά και ο οποίος γειτνίαζε με το ναύσταθμο στο Κασίμ Πασά– και του γειτονικού Τοπχανέ, καθώς και του Μπαλάτ, το οποίο βρισκόταν κοντά σε συνοικισμούς Τσιγγάνων και σε μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές αποβάθρες της πόλης.

5. Παράφρονες και ζητιάνοι

Υπάρχουν και κάποιες άλλες ομάδες οι οποίες παραδοσιακά κατατάσσονται στο περιθώριο, τουλάχιστον όσον αφορά στην ευρωπαϊκή ιστορία: οι παράφρονες και οι ζητιάνοι. Στο οθωμανικό πλαίσιο οι ομάδες αυτές μπορούν να χαρακτηριστούν «αποδεκτό περιθώριο», καθώς δεν είναι αποκλεισμένες εξ ορισμού. Ο ισλαμικός νόμος έδινε στους ψυχικά ασθενείς κάποια δικαιώματα και τους στερούσε κάποια άλλα, με βασικό σκοπό την προστασία τους. Ο τρελός ανήκε σε μια αμφίσημη περιοχή της κοινωνίας και η εικόνα του μπορούσε να πάρει διάφορες αποχρώσεις σεβασμού, φόβου ή περιφρόνησης: «άγιοι τρελοί» αφθονούσαν στην οθωμανική κοινωνία (όπως και στη βυζαντινή ή εκείνη της μεσαιωνικής Ευρώπης), όντας το αντικείμενο σεβασμού ακόμα και υψηλών αξιωματούχων ή ουλεμάδων. Στην πράξη, ωστόσο, ο παράφρων αντιμετωπιζόταν συνηθέστερα ως πάσχων, δίχως να δαιμονοποιείται· αυτό μαρτυρεί η περιστασιακή περίθαλψή του σε νοσοκομεία, χωρίς την ύπαρξη χωριστών ιδρυμάτων όπως τα φρενοκομεία της ευρωπαϊκής Δύσης.¹⁸ Τα ίδια ισχύουν λίγο πολύ για τους λεπρούς ή τους ανάπηρους· εν γένει το Ισλάμ δεν έχει την αυστηρή διχοτόμηση μεταξύ σώματος και πνεύματος, κάτι που συνεπώς δυσκόλευε τη σύνδεση των σωματικών ελαττωμάτων με την έννοια της αμαρτίας.

Οι ζητιάνοι, από την άλλη μεριά, γίνονταν πλήρως αποδεκτοί στο ιδεολογικό επίπεδο, καθώς η ελεημοσύνη αποτελεί κομβική έννοια στην ισλαμική θρησκεία. Στην πράξη ωστόσο οι «επαγγελματίες ζητιάνοι» βρίσκονταν κάτω από το στενό έλεγχο του οθωμανικού κράτους: εντάσσονταν σε ιδιαίτερη συντεχνία και εφοδιάζονταν με ειδικά πιστοποιητικά (tezkere), ενώ οι αρχές έκαναν κατά καιρούς εκκαθαρίσεις στις τάξεις τους, εκδιώκοντας απατεώνες.¹⁹ Συχνότερες είναι οι αναφορές σε μη μουσουλμάνους ζητιάνους, πιθανόν επειδή οι μουσουλμάνοι είχαν μεγαλύτερη πρόσβαση σε ιδρύματα πρόνοιας και σε δίκτυα αλληλοβοήθειας, όπως εκείνα των δερβισικών αδελφοτήτων. Γενικότερα, οι Οθωμανοί διατηρούσαν ένα πυκνό δίκτυο ευαγών ιδρυμάτων (imâret), βασισμένο στο θεσμό των βακουφίων, το οποίο φαίνεται να συντελούσε στη διατήρηση της φτώχειας στις πόλεις σε «ανεκτό» επίπεδο.²⁰