Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη

1. Εισαγωγή

Το προσκύνημα της Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί, η Παναγία η Μπαλουκλιώτισσα, περιλαμβάνει το μοναστήρι, την εκκλησία και το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής και βρίσκεται στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, έξω από τα χερσαία τείχη. Ο εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής διαδόθηκε σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Η παράσταση είναι γνωστή από τις αρχές του 14ου αιώνα και απαντά στην κρητική ζωγραφική κυρίως σε δύο παραλλαγές.

Ανεξάρτητα από τις συνθήκες ίδρυσης του αγιάσματος της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη, το προσκύνημα αυτό εξελίχθηκε σε περίφημο τόπο λατρείας τη Βυζαντινή εποχή, τις παραμονές όμως της Άλωσης από τους Οθωμανούς ερημώθηκε και τα κτήριά του αφανίστηκαν.¹ Τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας στη θέση του είχε απομείνει μόνο ένα μικρό υπόγειο, το οποίο πλέον επισκέπτονταν λίγοι προσκυνητές. Η αναζωπύρωση της λατρείας στον τόπο του αγιάσματος χρονολογείται μετά το 1723, όταν τα επιτόπου θαύματα της Παναγίας και ο εν λόγω εικονογραφικός τύπος της –ο οποίος είχε αποδοθεί στον ευαγγελιστή Λουκά– απέκτησαν μεγάλη φήμη και συνδέθηκαν τόσο με τη θεολογία όσο και με την τέχνη της μεταβυζαντινής Ορθοδοξίας.

2. Η ιστορία του αγιάσματος

2.1. Το αγίασμα (η πηγή)

Το αγίασμα βρισκόταν έξω από τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινούπολης, από το μέρος της πύλης της Σηλυβρίας. Ως ιαματική πηγή ήταν γνωστή από παλιά, στις θαυματουργικές της ιδιότητες όμως οι πηγές αναφέρονται από τα μέσα του 5ου αιώνα. Για την καταγωγή του ιερού υπάρχουν δύο βασικές εκδοχές του θρύλου:

1) Η πρώτη, την οποία εξιστορεί ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του Περί κτισμάτων, τοποθετεί την οικοδόμηση του αρχικού ναού στον 6ο αιώνα και αναφέρεται στον Ιουστινιανό Α΄ (527-565).² Ο Ιουστινιανός κυνηγούσε στην περιοχή, σε ένα θαυμάσιο τοπίο, όταν οραματίστηκε ένα μικρό παρεκκλήσι, πλήθος λαού και έναν ιερέα μπροστά σε πηγή. «Είναι η πηγή των θαυμάτων» του είπαν. Και έχτισε μοναστήρι με υλικά που περίσσεψαν από την Αγία Σοφία.³ Φαίνεται ωστόσο ότι επί Ιουστινιανού Α΄ ιδρύθηκε η μονή κοντά στην ήδη υπάρχουσα εκκλησία.⁴

2) Σύμφωνα με την παράδοση που αναφέρει ο Νικηφόρος Κάλλιστος,⁵ ο μετέπειτα αυτοκράτορας Λέων Α΄ ο Θραξ (457-474), όταν ως απλός στρατιώτης εισερχόταν στην Κωνσταντινούπολη, συνάντησε στη Χρυσή Πύλη έναν τυφλό που του ζήτησε νερό. Ψάχνοντας για νερό, η φωνή της Παναγίας τού υπέδειξε την πηγή «Λέων είσελθε εντός», εννοώντας να μπει στο σκιερό μέρος όπου ανάβλυζε η πηγή. Ακολούθησε τις εντολές της Θεοτόκου, βρήκε την πηγή και έτριψε με λάσπη τα μάτια του τυφλού, που ξαναβρήκε έτσι το φως του. Όταν θα γινόταν αυτοκράτορας, του είπε η προφητική φωνή, θα έπρεπε να χτίσει δίπλα στην πηγή εκκλησία. Ο Κάλλιστος περιγράφει τη μεγάλη αυτή εκκλησία με πολλές, αλλά λογοτεχνικές, λεπτομέρειες,⁶ η περιγραφή του ωστόσο ταιριάζει περισσότερο στo οικοδόμημα του Ιουστινιανού. Εξακριβωμένο είναι το γεγονός ότι το 536 στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως, υπό τον πατριάρχη Μηνά (536-552), συμμετείχε και ο Ζήνων, ηγούμενος «του Οίκου της αγίας ενδόξου Παρθένου και Θεοτόκου Μαρίας εν τη Πηγή».⁷

2.2. Το προσκύνημα (τα μνημεία)

Δυστυχώς δεν είναι γνωστά αρχαιολογικά στοιχεία για το αρχιτεκτονικό σχήμα των κτισμάτων του αγιάσματος κατά τη Βυζαντινή εποχή. Στην αυλή βρίσκονται οι τάφοι των οικουμενικών πατριαρχών. Το 1793 χτίστηκε μεγαλύτερη εκκλησία με δωρεές των πιστών, η οποία με τα άφθονα εισοδήματά της συντηρούσε τρία ελληνικά νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης (των Επτά Πύργων, του Γαλατά και του Σταυροδρομίου). Το 1837 επονομάστηκε Ιερά Νοσοκομειακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής, όταν ιδρύθηκε με δική της χορηγία νέο νοσοκομείο, έξω από τα τείχη. Ο σημερινός ναός ανεγέρθηκε το 1833 επί οικουμενικού πατριάρχη Κωνσταντίου Α΄ και εγκαινιάστηκε δύο χρόνια αργότερα⁸ (εικ. 1). Το αγίασμα βρίσκεται στον υπόγειο ναό και αναβλύζει από μαρμαρόκτιστη κρήνη, η οποία υδροδοτεί μικρή δεξαμενή με χρήση ενυδρείου (για χρυσόψαρα).

2.3. Η λατρεία της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής

Στη φήμη του προσκυνήματος οφείλεται η διάδοση του εικονογραφικού τύπου της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής διαχρονικά σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Είναι αξιοσημείωτο ότι ψηφιδωτή παράσταση της εικόνας σώζεται στον εσωνάρθηκα της Μονής της Χώρας (εικ. 5). Κατά τη Μεταβυζαντινή εποχή δεκάδες ορθόδοξοι ναοί και μονές αφιερώθηκαν στην Παναγία Ζωοδόχο Πηγή ως παράκληση για τη θαυματουργική θεραπεία των ασθενών και ως σύμβολο των αγώνων κατά των Οθωμανών υπό την προστασία της Θεοτόκου. Το 19ο αιώνα διαδόθηκε ως επί το πλείστον στους Βούλγαρους και στους Σέρβους (εικ. 6). Έτσι, σε όλα τα τουρκοκρατούμενα Βαλκάνια υπάρχουν τόποι ή συνοικίες πόλεων με την ονομασία Μπαλουκλί (την τουρκική ονομασία του προσκυνήματος), όπου κατά κανόνα υπάρχουν πηγές, πηγάδια, στέρνες ή λουτρά, όπως, για παράδειγμα, στην πόλη Πλέβεν της Βουλγαρίας.

3. Το όνομα Μπαλουκλί, ο μύθος των ψαριών και τα εκεί θαύματα της Θεοτόκου

Από τους Τούρκους το προσκύνημα πήρε το όνομα Μπαλουκλί ή Βαλουκλί,⁹ που προέρχεται από την τουρκική λέξη «balık» («ψάρι») και σημαίνει «των ψαριών» ή «με τα ψάρια», πιθανότατα λόγω ύπαρξης ψαριών στα νερά της περιοχής. Με τη μονή του Μπαλουκλί συνδέεται θρύλος για την Άλωση της Πόλης, ο οποίος περιγράφεται ποιητικά και από το Γεώργιο Βιζυηνό. Στη δεξαμενή του αγιάσματος υπήρχαν πάντα ψάρια, που τα είχε συνδέσει ο λαός με την παράδοση των επτά μισοτηγανισμένων ψαριών τα οποία πετάχτηκαν στο νερό όταν έπεσε η Πόλη και ξαναζωντάνεψαν, με τη μία πλευρά τους κόκκινη και την άλλη γκρίζα.¹⁰

Εκτός από την παράδοση του Λέοντος με τον τυφλό, στα θαύματα που απαριθμεί ο Κάλλιστος, πολλά από τα οποία αφορούν βασιλείς και ιεράρχες, συγκαταλέγονται και τρία που συχνά εικονογραφούνται στις παραστάσεις της Ζωοδόχου Πηγής: η θεραπεία του δαιμονισμένου –αναγνωρίζεται από το δαίμονα που βγαίνει από το στόμα του ή από την αλυσίδα που είναι περασμένη στο λαιμό ή στο χέρι του–, η θεραπεία της στείρας γυναίκας –είναι μάλλον η Ζωή, η μητέρα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου– που παριστάνεται με παιδί στην αγκαλιά, καθώς και η νεκρανάσταση του βαριά άρρωστου Θεσσαλού, ο οποίος ξεκίνησε με το πλοίο για να θεραπευτεί στην Πηγή, πέθανε στο ταξίδι και αναστήθηκε, όταν ο καπετάνιος τον μετέφερε με φορείο στο αγίασμα και τον περιέλουσε με τρεις κουβάδες νερό.¹¹

4. Ο εικονογραφικός τύπος της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής

Η παράσταση της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής είναι γνωστή από τις αρχές του 14ου αιώνα¹² και απαντά στην κρητική ζωγραφική σε δύο κυρίως παραλλαγές που αφορούν τη βρεφοκρατούσα Παναγία, η οποία προβάλλει σε φιάλη πάνω από τη δεξαμενή με το θαυματουργό νερό, όπως περιγράφεται και στην υμνογραφία.

Στην πρώτη παραλλαγή η Παναγία προβάλλει από απλή κυλινδρική φιάλη με κωνική βάση. Το νερό διαχέεται σε ορθογώνια δεξαμενή. Ο Χριστός κρατά ειλητάριο, υψώνει το δεξί χέρι σε ευλογία και στρέφει το κεφάλι προς τα αριστερά. Παράδειγμα αυτού του εικονογραφικού τύπου είναι η εικόνα του ζωγράφου Αγγέλου στη μονή της Οδηγήτριας στην Κρήτη. Το ίδιο θέμα εμπλουτίζεται σε εικόνα της δεύτερης πεντηκονταετίας του 15ου αιώνα στο όρος Σινά με δύο ασθενείς αριστερά και δεξιά της δεξαμενής, καθώς επίσης και με πολύπλοκα αρχιτεκτονήματα και με τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ σε προτομή.

Η δεύτερη παραλλαγή του θέματος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από το 16ο αιώνα και στη συνέχεια.¹³ Ο Χριστός εδώ ευλογεί με τα δύο χέρια και στρέφει το κεφάλι προς τα δεξιά. Η φιάλη αποτελείται από δύο λεκάνες με κοινό υποστάτη και φέρει πλούσιο ανθρωπομορφικό, ζωικό και φυτικό διάκοσμο. Γύρω από τη δεξαμενή στέκονται συνήθως άρρωστοι που περιμένουν να θεραπευτούν. Δύο ολόσωμοι άγγελοι που κρατούν ανοιχτά ειλητάρια πλαισιώνουν τη βρεφοκρατούσα Παναγία. Στην εικόνα τα ειλητάρια των αγγέλων με την περίεργη κόμμωση γράφουν: «χαίρε η τας ιάσεις προχέουσα αφθόνως» και «χαίρε η δεξαμένη το ζωήρυτον ύδωρ».
Γι’ αυτήν, τη δεξαμένη το ζωήρυτον ύδωρ, ο άγιος Σιλουανός γράφει ότι είναι δώρο του Θεού ως παράκληση και παραμυθία.

Η Θεοτόκος εικονίζεται σε διάφορους τύπους: Οδηγήτρια, Ρόδον το Αμάραντον ή με το Χριστό μπροστά της και τα χέρια υψωμένα στο πλάι. Στα ορθόδοξα χαρακτικά από το 1744¹⁴ και εξής η φιάλη άλλοτε μοιάζει με κολυμπήθρα ή Άγιον Ποτήριον και άλλοτε με αναβρυτήριο (κρήνη) με μία ή δύο λεκάνες. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά δίνει την περιγραφή της παράστασης¹⁵ και ο ίδιος ζωγράφισε μία εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής το 1737,¹⁶ ένδειξη ότι από τις αρχές του 18ου αιώνα και εξής η παράσταση της Ζωοδόχου Πηγής γίνεται ένα από τα απαραίτητα θέματα της ορθόδοξης εικονογραφίας με μεγάλη διάδοση και ιδιαίτερο κύρος, λόγω της θαυματουργίας της Παναγίας και του τόπου λατρείας αλλά και της καταγωγής της από την Κωνσταντινούπολη.

1. Janin, R., Le géographie ecclésiastique de l’ empire Byzantine I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat oecuménique 3: Les églises et le monastères (Paris 1953), σελ. 221-228.

2. Προκόπιος, Περί κτισμάτων I.3, Hauri, J. – Wirth, G. (επιμ.), Procopii Caesariensis opera omnia III: De aedificiis (Leipzig 1905, αναθεωρημένη έκδοση Leipzig 1963), σελ. 20-21.

3. Migne, J.P. (επιμ.), Patrologia cursus completus Series Greca CLXVIII (Paris 1857-1866), στήλ. 592 A.

4. Παπαστράτου, Ν., Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665-1899) Β (Αθήνα 1986), σελ. 172.

5. Νικηφόρος Κάλλιστος, Ξανθόπουλος, Σύγγραμμα περί συστάσεως του σεβασμίου οίκου της εν Κωνσταντινουπόλει Ζωοδόχου Πηγής και των εν αυτή υπερφυώς τελεσθέντων θαυμάτων (Κωνσταντινούπολις 1812).

6. Janin, R., Le géographie ecclésiastique de l’empire Byzantine I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat oecuménique 3: Les églises et le monastères (Paris 1953), σελ. 227. Από τις απεικονίσεις της διακόσμησης του ναού αναφέρονται η Πεντηκοστή, η Σταύρωση, η Μεταμόρφωση, η Υπαπαντή και η Ανάληψη του Χριστού, η αγία Αγαθονίκη, οι Τρεις Ιεράρχες, ο άγιος Ονούφριος, ο άγιος Συμεών Στυλίτης κ.ά. Από τα σωζόμενα επιγράμματα του Μανουήλ Φίλη φαίνεται επίσης ότι υπήρχαν και οι εικόνες του αγίου Ιγνατίου και του αγίου Ιωάννη Ευχαΐτη. Βλ. Anthologia palatina I, σελ. 109-114.

7. Mansi, J.D. (επιμ.), Acta sacrorum conciliorum, nova et amplissima collectio I (Florentiae 1759, επανεκτύπωση 1960-1961), VIII, 882 A, 907 A, 930 B.

8. Janin, R., Le géographie ecclésiastique de l’ empire Byzantine I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat oecuménique 3: Les églises et le monastères (Paris 1953), σελ. 226.

9. Παπαστράτου, Ν., Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665-1899) Β (Αθήνα 1986), σελ. 172.

10. Παπαστράτου, Ν., Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665-1899) Β (Αθήνα 1986), σελ. 172.

11. Παπαστράτου, Ν., Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665-1899) Β (Αθήνα 1986), σελ. 172.

12. Την εποχή αυτή γράφτηκε από το Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο η ακολουθία της Ζωοδόχου Πηγής, που ορίστηκε να ψάλλεται την Παρασκευή της Διακαινησίμου.

13. Για την εικονογραφική ανάλυση και την ιστορία του θέματος βλ. Πάλλας, Δ., Ζωοδόχος Πηγή (Αθήνα), σελ. 201-224.

14. Το πρώτο γνωστό χαρακτικό είναι του Χριστοφόρου Ζεφάρ και έχει χαραχθεί στη Βιέννη. Βλ. Παπαστράτου, Ν., Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665-1899) Β (Αθήνα 1986), σελ. 172.

15. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης (εν Πετρουπόλει 1909), σελ. 145.

16. Ξυγγόπουλος, Α., «Τέσσερις φορητές εικόνες του Διονυσίου», Ελληνικά 10 (1938), σελ. 274-275, εικ. 2.