1. Τοποθεσία – Ονομασία

Στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου, μετά την περιοχή Θεραπειά, η ακτή σχηματίζει μια γωνία δημιουργώντας έναν βαθύ κόλπο. Από τη γεωμορφολογία της περιοχής το χωριό που δημιουργήθηκε εδώ ονομάστηκε Μπουγιούκντερε (Büyük-dere) ή Βαθυρρύαξ. Οι Βυζαντινοί αποκαλούσαν τον τόπο Καλό Αγρό. Κατά τον Γύλλιο, ο κόλπος κάποτε αποκαλούνταν Σαρωνικός, από το ομώνυμο ακρωτήριο που έφερε το όνομα του Σάρωνος από τα Μέγαρα, προς τιμήν του οποίου κάποτε υπήρχε και ηρώο στην περιοχή. Ο Γύλλιος αναφέρει επίσης ότι η περιοχή ήταν γνωστή και ως Βρουλλογένη.¹ Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ο κόλπος του Μπουγιούκντερε αποτελούσε το κεντρικό ορμητήριο του οθωμανικού στόλου πριν καταπλεύσει στη Μαύρη Θάλασσα.²

Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος αναφέρει ότι στην περιοχή υπήρχαν λαχανόκηποι και οπωροφόρα δέντρα για την τροφοδοσία της πρωτεύουσας, καθώς και αμπέλια αλλά και δάση.³

Ο Θεόφιλος Γκωτιέ, που επισκέφθηκε το Μπουγιούκντερε το 1852, το χαρακτηρίζει «ένα από τα πιο μαγευτικά θέρετρα που υπάρχουν στον κόσμο. Η ακτή βαθουλώνει σ’ αυτό το σημείο και διαγράφει ένα τόξο όπου έρχονται και αργοσβήνουν τα κύματα με απαλούς παφλασμούς. Κομψές κατοικίες, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει το θερινό μέγαρο της πρεσβείας της Ρωσίας, υψώνονται στην παραλία, στους πρόποδες των τελευταίων λόφων που σχηματίζουν την κοίτη του Βοσπόρου, πάνω σ’ ένα φόντο από καταπράσινους κήπους. Οι πλούσιοι μεγαλέμποροι της Κωνσταντινούπολης διαθέτουν εδώ εξοχικά σπίτια, όπου κάθε βράδυ τους φέρνει το ατμόπλοιο μετά το τέλος της δουλειάς τους και τους ξαναπαίρνει το πρωί».⁴

Ο Γκωτιέ δεν είναι ο μόνος που εντυπωσιάζεται από την περιοχή. Όλοι όσοι επισκέπτονται την περιοχή αναφέρονται στην ομορφιά του τόπου: «[...] ιδού με επί της θαυμασίας προκυμαίας, η οποία ενθυμίζει τας λαμπροτέρας ευρωπαϊκάς ακτάς και το περίφημον Κε της Σμύρνης, με μακράν σειράν κομψών επαύλεων, ξενοδοχείων και καφενείων. Αλλ’ εδώ όλα είναι απαραμίλλως ωραιότερα με τα υπερκείμενα κατάφυτα υψώματα του Καπατάς, των οποίων οι ευώδεις θάμνοι και τα δένδρα κλίνουν επί των στεγών των επαύλεων».⁵

2. Οι οικισμοί της κοιλάδας Μπουγιούκντερε

2.1. Βελιγράδι – Πύργος

Στην ενδοχώρα της κοιλάδας του Μπουγιούκντερε βρίσκεται το δάσος του Βελιγραδίου. Το όνομα του δάσους αλλά και του κοντινού οικισμού προέρχεται από τους αγρότες του Βελιγραδίου που εγκατέστησε στην περιοχή ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, μετά την κατάκτηση του Βελιγραδίου το 1521. Το 1898 το χωριό Βελιγράδι ερήμωσε, όταν οι αρχές μετακίνησαν υποχρεωτικά τους κατοίκους.⁶

Σε μικρή απόσταση από το Μπουγιούκντερε και το χωριό του Βελιγραδίου βρισκόταν και το χωρίο Πύργος ή Kemerburgaz. Το όνομά του το χρωστάει στον πύργο που είχε χτίσει εκεί ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Κομνηνός για θερινή του κατοικία.⁷

2.2. Μπουγιούκντερε

2.2.1. Πληθυσμός

Σύμφωνα με τον περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί, το 17ο αιώνα το χωριό αποτελούνταν από χίλια σπίτια. Το Μπουγιούκντερε είχε μια γειτονιά μουσουλμάνων και επτά γειτονιές Ρωμιών και Αρμένιων. Η πλειονότητα του πληθυσμού ήταν κηπουροί, ψαράδες και βαρκάρηδες. Ο Εβλιγιά Τσελεμπί αναφέρει επίσης ότι η περιοχή ήταν τόπος ανάπαυσης του σουλτάνου Σελίμ Β'.⁸

Πριν από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο η ρωμαιορθόδοξη κοινότητα του Μπουγιούκντερε αποτελούνταν από 4.300 κατοίκους. Οι μουσουλμάνοι ήταν 700, οι Εβραίοι 300 και οι Αρμένιοι περίπου 200.⁹ Το ημερολόγιο των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του 1906 αναφέρει ότι η κοινότητα του Μπουγιούκντερε περιλάμβανε 500 οικογένειες.¹⁰ Σύμφωνα με τα στοιχεία του Χρηστίδη, η ορθόδοξη κοινότητα του Μπουγιούκντερε αποτελούνταν από 121 οικογένειες.¹¹

2.2.2. Θρησκεία

Η ορθόδοξη κοινότητα του Μπουγιούκντερε υπάγεται στη μητρόπολη Δέρκων. Το κέντρο της κοινότητας ήταν η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, η οποία ανεγέρθηκε το 1830. Η εκκλησία, μια τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική με πρόσθετο νάρθηκα, βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Στο υπόγειο κάτω από το νάρθηκα είναι το αγίασμα της Αγίας Παρασκευής. Ο ναός και το αγίασμα υπέστησαν ζημιές στα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955.¹²

Το Μπουγιούκντερε είχε και μια σχετικά μεγάλη αρμένικη κοινότητα. Πολλοί από τους Αρμένιους ήταν καθολικοί. Στο Μπουγιούκντερε υπάρχει μια αρμενοκαθολικήεκκλησία(Σουρπ Μπογός) και μια γρηγοριανή(Σουρπ Χριψιμιάνς).¹³

Σημαντικό αγίασμα στην κοιλάδα του Μπουγιούκντερε ήταν το αγίασμα του Αγίου Νικήτα, που βρισκόταν στο χωριό Κεφελή ή Κεφελίκιοϊ. Ο Βυζάντιος περιγράφει το χωριό ως εξής: «Πλησίον δε ήδη του Μπουγιούκ-δερέ κείται το χωρίδιον Κεφελή, ονομασθέν ούτω, κατά τον Ανδρεώσην, από τινος, εκ Καφά (Παντικαπαίου) της Κριμαίας καταγομένου, Οθωμανού, κατοικησάντος ενταύθα».¹⁴ Το αγίασμα πριν από το 1890 ήταν μια μικρή παράγκα, αργότερα κτίστηκε ένα παρεκκλήσι. Γιόρταζε στις 15 Σεπτεμβρίου και συγκέντρωνε αρκετούς πιστούς από όλη την Κωνσταντινούπολη. Στις αρχές του αιώνα το Κεφελή αποτελούσε συνοικισμό από φτωχές οικογένειες που είχαν μεταναστεύσει εκεί από το χωριό Βελιγράδι όταν αυτό διαλύθηκε. Ο συνοικισμός αυτός διατηρούσε ένα σχολείο που το συντηρούσε από τα έσοδα του αγιάσματος. Το αγίασμα καταστράφηκε το 1979 από τις εκσκαφές που έγιναν για τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόμου.¹⁵