Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη

1. Ιστορία

Η μονή Λιβός, στο κέντρο και προς τα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, στην κοιλάδα του Λύκου, ήταν καθίδρυμα του πατρικίου Κωνσταντίνου Λιβός.¹ Ο Κωνσταντίνος, που σκοτώθηκε στη μάχη εναντίον των Βουλγάρων το 917, ήταν αξιωματούχος στην αυλή του Λέοντα ΣΤ΄ (886-912) και του Κωνσταντίνου Ζ΄ (905-959).² Η ίδρυση της μονής του ενδεχομένως να ήταν στην πραγματικότητα ανακαίνιση παλαιότερου μοναστικού ιδρύματος.³ Σε κάθε περίπτωση το καθολικό –το μόνο σωζόμενο από τα παλαιότερα κτήρια– χτίστηκε με χορηγία τού Κωνσταντίνου.⁴ Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο Πανάχραντο⁵ και εγκαινιάστηκε το 907, σε μια τελετή στην οποία παρέστη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄.⁶ Τίποτε άλλο δεν είναι γνωστό σχετικά με το μοναστήρι, εκτός από το ότι περιλάμβανε ενδεχομένως κι έναν ξενώνα.⁷

Κάποια στιγμή μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου το 1282 η χήρα του Θεοδώρα ανέλαβε την ανακαίνιση της μονής. Ίδρυσε μια γυναικεία μοναστική κοινότητα και εξέδωσε το τυπικό της, το οποίο κατήρτισε στο διάστημα μεταξύ 1294 και 1301.⁸ Το τυπικό προβλέπει έναν αριθμό πενήντα καλογραιών, από τις οποίες οι τριάντα ήταν επιφορτισμένες με τις καθημερινές προσευχές και λειτουργίες, ενώ οι υπόλοιπες είκοσι με τα καθήκοντα του νοικοκυριού.⁹ Ένα νοσοκομείο χωρητικότητας εικοσι κλινών, με ξεχωριστό έμμισθο προσωπικό, χτίστηκε δίπλα στη μονή για την περίθαλψη λαϊκών γυναικών.¹⁰ Στη νότια πλευρά της εκκλησίας που είχε χτίσει ο Κωνσταντίνος, η Θεοδώρα προσάρτησε έναν δεύτερο ναό, αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Η εκκλησία είχε χτιστεί πριν από τη συγγραφή του τυπικού¹¹ και προοριζόταν αρχικά να γίνει το μαυσωλείο της Παλαιολόγειας δυναστείας. Εκτός από την Θεοδώρα, που πέθανε το 1303 ως μοναχή Ευγενία,¹² τάφηκαν εκεί η μητέρα της, η κόρη της και οι γιοι της Ανδρόνικος Β΄ (+ 1332) και Κωνσταντίνος (+1306).¹³ Προκειμένου να εξασφαλιστεί περισσότερος χώρος για την ταφή και άλλων μελών της οικογένειας, προστέθηκε ενας ενιαίος επιμήκης εξωνάρθηκας στις δύο εκκλησίες, πιθανότατα κατά τον πρώιμο 14ο αιώνα.¹⁴ Στα τέλη του 14ου αιώνα, ο ιστορικός Γεώργιος Σφραντζής αναφέρεται στη Μονή Λιβός ως σε μιαν από τις μεγαλύτερες γυναικείες μονές στην Κωνσταντινούπολη.¹⁵ Η παρουσία του αυτοκράτορα κατά τον εορτασμό του Γενεσίου της Θεοτόκου, ημέρα εορτής της μονής, προβλεπόταν τόσο από το τυπικό όσο και από το αυτοκρατορικό πρωτόκολλο.¹⁶ Η τελευταία αναφορά στο μοναστήρι πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης γίνεται από έναν Ρώσο περιηγητή, ο οποίος επισκέφθηκε την πόλη κατά το δεύτερο τέταρτο του 15ου αιώνα.¹⁷

2. Μετά την Άλωση

Φαίνεται ότι μετά το 1453 η μονή περιήλθε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Fenari. Γύρω στα 1460-1480 ο Αλαιντίν Αλί Φεναρί (Alaeddin Ali Fenari) μετέτρεψε τη νότια εκκλησία σε μασγίδιον.¹⁸ Ο διάκοσμος των εσωτερικών τοίχων πιθανότατα καλύφθηκε με κονίαμα και ασβέστη.¹⁹ Η μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε την πόλη το 1633 προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο κτήριο.²⁰ Τρία χρόνια αργότερα ο Μεγάλος Βεζίρης Μπαϊράμ Πασάς (Bayram Paşa) αφαίρεσε ό,τι απέμενε από τον εσωτερικό διάκοσμο, επισκεύασε τους τρούλους και το σύστημα στήριξής τους και αναστήλωσε το μασγίδιον ως τζαμί, ενώ μετέτρεψε την βορινή εκκλησία σε τεκέ.²¹ Το συγκρότημα επλήγη και πάλι από πυρκαγιές το 1782 και το 1917· η τελευταία το αφησε σε ερειπιώδη κατάσταση και δίχως στέγαση. Η κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το μνημείο επέτρεψε τη διεξαγωγή ερευνών και αρχαιολογικών ανασκαφών το 1929, υπό τη διεύθυνση του Theodore Macridy.²² Νέες ανασκαφές στο εσωτερικό των κτηρίων καθώς και έργα αναστήλωσης του κελύφους έγιναν κατά την δεκαετία του 1960, από το Βυζαντινό Ινστιτούτο και το Dumbarton Oaks. Στη συνέχεια το κτήριο χρησιμοποιήθηκε και πάλι ως τζαμί.

3. Η βόρεια εκκλησία (Ναός της Θεοτόκου)

Η βόρεια εκκλησία είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με τριμερές ιερό στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Οι τέσσερις κίονες που έφεραν τους θόλους δεν σώζονται, αλλά τρεις βάσεις κιόνων έχουν παραμείνει στις αρχικές τους θέσεις. Ο κεντρικός χώρος στεγαζόταν με τρούλο, ο οποίος κατέρρευσε ή υπέστη εκτεταμένες καταστροφές σε κάποια από τις πυρκαγιές κι έχει αντικατασταθεί από τη σύγχρονη κατασκευή.²³ Η βόρεια και η νότια κεραία του σταυρού, καμαροσκέπαστες, απολήγουν σε μεγάλα τριπλά παράθυρα στη βόρεια και τη νότια όψη. Η ανατολική κεραία προεκτείνεται στο καμαροσκεπές βήμα και απολήγει στα ανατολικά σε τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα. Το βήμα πλαισιώνεται από πρόθεση και διακονικό, διαμορφωμένα ως μικρά τετράκογχα. Στο καθένα από αυτά οι τρεις κόγχες ανοίγονται στο πάχος των τοίχων ενώ η τέταρτη, η ανατολική, προβάλλει εξωτερικά ως τρίπλευρη αψίδα. Οι τοίχοι καλύπτονταν εσωτερικά και εξωτερικά με ορθομαρμάρωση.²⁴

Ο τριμερής νάρθηκας απολήγει στις στενές πλευρές σε ρηχές κόγχες. Η κεντρική είσοδος από το εξωτερικό του ναού ήταν αρχικά διαμορφωμένη με προστώο.²⁵ Στη νότια πλευρά του ναού ήταν προσαρτημένος ο πύργος ενός κλιμακοστασίου. Η κλίμακα ήταν πιθανότατα ξύλινη²⁶ και έδινε πρόσβαση στο υπερώο πάνω από το νάρθηκα.²⁷ Στο επίπεδο αυτό υπάρχουν τέσσερα μικροσκοπικά παρεκκλήσια στις τέσσερις γωνίες του κτηρίου, ανάμεσα στις καμάρες του κυρίως ναού και προσεκτικά ενταγμένα στο γενικό σχεδιασμό. Η πρόσβαση σε αυτά εικάζεται ότι εξασφαλιζόταν από εξωτερικούς διαδρόμους που στηρίζονταν σε γεισίποδες.²⁸ Κάθε παρεκκλήσιο αποτελείται από έναν τετράκογχο χώρο εγγεγραμμένο στον όγκο των τοίχων. Μια πιθανή αποκατάσταση του ναού περιλαμβάνει τρούλους με τύμπανο, έναν πάνω από κάθε παρεκκλήσιο, αλλά δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την ύπαρξη αυτών των τυπμάνων.²⁹

Δύο επιπλέον μονόχωρα παρεκκλήσια, εκατέρωθεν της πρόθεσης και του διακονικού, συμπεριλαμβάνονταν στον αρχικό σχεδιασμό του ναού. Το βόρειο από αυτά δεν σώζεται πλέον, αν και έχουν βρεθεί ίχνη της αψίδας του.³⁰ Η τριμερής αψίδα και το ανατολικό τμήμα του νοτίου παρεκκλησίου σώζονται αποσπασματικά, αφομοιωμένα στο βόρειο κλίτος του ναού του Προδρόμου.

4. Η νότια εκκλησία (Ναός του Προδρόμου) και ο εξωνάρθηκας

Όταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα ανακαίνισε το μοναστήρι, άφησε τη βόρεια εκκλησία ουσιαστικά άθικτη και έχτισε μια δεύτερη εφαπτόμενη στη νότια όψη της πρώτης. Η δεύτερη εκκλησία χτίστηκε κατά τον τύπο του ναού με περίστωο.³¹ Ο πυρήνας της ήταν ένας τρουλαίος τετράγωνος χώρος, που περιβάλλεται από τρεις πλευρές με περίστωο.³² Η ανατολική πλευρά του τρουλαίου πυρήνα προεκτείνεται στον χώρο του ιερού βήματος με μιαν εξωτερικά επτάπλευρη αψίδα. Το μαρμάρινο δάπεδο του βήματος έχει διατηρηθεί.³³ Το δάπεδο του υπόλοιπου κυρίως ναού ήταν καλυμμένο με μαρμαροθέτημα.³⁴ Οι τοίχοι και οι καμάρες κοσμούνταν με ψηφιδωτά.³⁵ Το περίστωο είναι χαμηλότερο από τον κυρίως ναό και το βήμα, κάτι που εξασφάλιζε τον φωτισμό του κυρίως ναού από τρίλοβα παράθυρα στις τρεις πλευρές του τετράγωνου πυρήνα. Ο ναός είχε νάρθηκα, ο οποίος αρχικά στεγαζόταν με τρούλο.³⁶ Ο νάρθηκας και το περίστωο φιλοξενούσαν τους τάφους, ενώ ο κυρίως ναός είχε λειτουργική χρήση.

Πιθανόν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ανέγερση της εκκλησίας, ο χώρος που προοριζόταν για ταφές είχε ήδη εξαντληθεί.³⁷ Για να εξασφαλιστεί περισσότερος χώρος προστέθηκε ένας εξωνάρθηκας, ο οποίος κάλυπτε τη δυτική όψη και των δύο εκκλησιών του συμπλέγματος καθώς και τη δυτική πλευρά της νότιας εκκλησίας.³⁸ Αρκοσόλια κατά μήκος των τοίχων του εξωνάρθηκα φιλοξένησαν τις ταφές. Τα αρκοσόλια κοσμούνταν με τοιχογραφίες, όπως δείχνουν τα σπαράγματα που έχουν διατηρηθεί στο αρκοσόλιο που βρίσκεται στο δυτικό άκρο του νότιου βραχίονα του εξωνάρθηκα.³⁹ Οι όψεις διαρθρώνονται κατά το πρότυπο των όψεων των δύο εκκλησιών, με εναλλαγή πεσσών και θυρών.

5. Γλυπτός διάκοσμος

Η βόρεια εκκλησία προσφέρει πιθανότατα το σημαντικότερο σύνολο μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής γλυπτικής στην Κωνσταντινούπολη.⁴⁰ Χωρίσματα παραθύρων με γλυπτό διάκοσμο, κοσμήτες και γεισίποδες σώζονται ακόμη κατά χώραν. Το διακοσμητικό θεματολόγιο πριλέμβανε φυλλοφόρους βλαστούς, φοίνικες, φανταστικά φυτά, ρόδακες, σταυρούς, παγώνια και αετούς.⁴¹ Από εδώ έχει αντληθεί η έμπνευση για τα γλυπτά μέλη και της νότιας εκκλησίας, όμως οι δικοί της κοσμήτες και τα μαρμάρινα χωρίσματα στα παράθυρα είναι απλούστερα και η εκτέλεσή τους δείχνει μικρότερη ακρίβεια.⁴²

Μεγάλος αριθμός σπαραγμάτων από ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες, γείσα, τόξα, μαρμάρινους αετούς, πλάκες διακοσμημένες με υαλόμαζα και εφυαλωμένα πλακίδια έχουν βρεθεί στις ανασκαφές του 1929 και της δεκαετίας του 1960. Ανάμεσά τους και μια ολόκληρη μαρμάρινη εικόνα με ένθετη υαλόμαζα της αγίας Ευδοκίας, έργο του 10ου αιώνα.⁴³ Τα εφυαλωμένα πλακίδια, με γραπτό φυτικό και γεωμετρικό διάκοσμο, είναι επίσης του 10ου αιώνα και χρησιμοποιούνταν πιθανότατα για την διακόσμηση πλαισίων.⁴⁴ Μια ομάδα σπαραγμάτων με ανάγλυφες προτομές αποστόλων ανήκε σε ένα τόξο, προερχόμενο μάλλον από κάποιο αρκοσόλιο.⁴⁵

6. Αποτίμηση

Η Μονή Λιβός είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία στην Κωνσταντινούπολη. Η εκκλησία της Θεοτόκου, το πρωιμότερο παράδειγμα σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στην Κωνσταντινούπολη, θυμίζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της Μονής Μυρελαίου. Όμως η οργάνωση των χώρων είναι πιο σύνθετη και ο γλυπτός διάκοσμος πλουσιότερος. Η λύση των πολλαπλών παρεκκλησίων προσφέρει ένα καθοριστικό παράδειγμα για τη μελέτη των βοηθητικών παρεκκλησίων, του λειτουργικού τους ρόλου και της θέσης τους στον γενικό σχεδιασμό ενός ναού. Από την άποψη αυτή, το μνημείο έχει συχνά συσχετιστεί με τη Νέα Εκκλησία. Τα σωζόμενα στοιχεία του διακόσμου του ναού δίνουν μιαν εικόνα της ποιότητας και του εύρους της διακοσμητικής τέχνης σε μνημεία που σχετίζονται με τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα κατά τη Μακεδονική Αναγέννηση. Ο περιορισμένος αριθμός σωζόμενων μνημείων από την ίδια περίοδο καθιστά τη Μονή Λιβός ακόμη σημαντικότερη.

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα επέλεξε τη Μονή Λιβός ως οικογενειακό μαυσωλείο, ενδεχομένως εξαιτίας της εγγύτητάς της προς τους Αγίους Αποστόλους. Η προσθήκη του ναού του Προδρόμου ίσως να ήταν μια έμπνευση που αντλήθηκε από το παράδειγμα του συγκροτήματος της Μονής Παντοκράτορος, που είχε αποτελέσει μαυσωλείο της Κομνήνειας δυναστείας. Το σχέδιο της εκκλησίας με περίστωο παραπέμπει στον σχεδιασμό του ηρώου στη Μονή Παντοκράτορος. Όμως το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον της εκκλησίας που ανήγειρε η Θεοδώρα δεν εξαντλείται στα παραπάνω. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η γλυπτή διαμόρφωση των αψίδων και ο παιγνιώδης κεραμοπλαστικός διάκοσμος, που κάνει την ανατολική πλευρά της εκκλησίας να έρχεται σε χτυπητή αντίθεση με εκείνην της βόρειας εκκλησίας. Τέλος, το γεγονός ότι σώζονται τόσο το τυπικό όσο και η εκκλησία στην οποία το κείμενο αφορούσε, καθιστά τη Μονή Λιβός σημαντικό παράδειγμα για τη μελέτη του υστεροβυζαντινού σχεδιασμού εκκλησιών σε σχέση με λειτουργικές και ταφικές πρακτικές.

1. Cutler A. - Kazhdan A., "Lips", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1232-1233· Cutler A. - Talbot A.-M., "Lips Monastery", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1233· Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1254.

2. Σχετικά με τον Κωνσταντίνο, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 256· Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 299-300· Cutler A. - Kazhdan A., "Lips", in A. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1232· Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 23-27, 29-31.

3. Κάτι τέτοιο φαίνεται να υπονοεί ο Σκυλίτζης, όταν γράφει για "τὴν καινουργηθεĩσαν παρ' αὐτοῦ μονήν". Ο Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 255 δέχεται αυτήν τη θεωρία και την προεκτείνει στη σχετική του μελέτη. Αν και οι ανασκαφές κατά την δεκαετία του 1960 δεν έφεραν στο φως στοιχεία που να μαρτυρούν την ύπαρξη προγενέστερων της σωζόμενης εκκλησίας κτισμάτων, ο Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 280 αφήνει ανοιχτό ένα τέτοιο ενδεχόμενο.

4. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 280 κ.ε.

5. Ένα αποσπασματικά σωζόμενο επίγραμμα, χαραγμένο στον κοσμήτη που περιτρέχει την εξωτερική όψη των τριών κεντρικών αψίδων, αναφέρεται σε κάποιον Κωνσταντίνο ο οποίος αφιέρωσε το ναό στην Θεοτόκο Πανάχραντο. Για μια πληρέστερη αποκατάσταση του κειμένου της επιγραφής, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 300-301. Ο Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 259, περιγράφει το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου, με τρία μετάλλια που φέρουν μονογράμματα, εκ των οποίων το ένα είναι μονόγραμμα του Κωνσταντίνου.

6. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. Ι. Bekker I., Theophanes Continuatus (Bonn 1838) σελ. 371, 12-18. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 256, υποσ. 17· Gerstel S. E., "Saint Eudokia and the Imperial Household of Leo VI", The Art Bulletin 79 (1997), 706, υποσ. 61. Σχετικά με την ημερομηνία των εγκανίων της μονής, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 300.

7. Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger Th. (επιμ.), Scriptores originum Constantinopolitanarum (Leipzig 1901, ανατ. New York 1975) σελ. 289. Η πηγή αυτή ωστόσο δεν θεωρείται αξιόπιστη, βλ. Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1254 και Cutler A. - Kazhdan A., "Lips", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1232.

8. Το τυπικό έχει διασωθεί σε έναν πολυτελή κώδικα της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, British Library Additional 22748 (14ος αι.), και πρόκειται πιθανότατα για το πρωτότυπο, βλ. Talbot A.-M., "Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), 301. Το κείμενο εκδόθηκε από τον Delehaye H., Deux typica byzantins de l’époque des Paléologues (Brussels 1921), 106-136· αγγλική μετάφραση, σχολιασμένη, στο Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000) 1265-1286. Σχετικά με τη χρονολογία συγγραφής του τυπικού, βλ. Talbot A.-M., "Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), 299.

9. Τυπικόν, άρθρο 4, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1267.

10. Τυπικόν, άρθρο 1 και 50, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1265, 1281.

11. Mango C., Byzantine Architecture (New York 1976), 266.

12. Talbot A.-M., "Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), 302, υποσ. 67.

13. Στο τυπικό της, άρθρο 42 (Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments [Washington DC 2000], 1278), η Θεοδώρα ορίζει ένα σημείο στην εκκλησία του Προδρόμου για τον δικό της τάφο και για τον τάφο της μητέρας της· αναφέρει επίσης ότι η κόρη της είχε ήδη ταφεί στην ίδια εκκλησία. Στο ίδιο άρθρο δηλώνει ότι επιτρέπεται να ταφούν στην εκκλησία τα παιδιά και τα εγγόνια της, αν εκδηλώσουν τέτοια επιθυμία. Για τις ταφές του Ανδρόνικου Β΄ και του Κωνσταντίνου, βλ. Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1254-1255, σημ. 9.

14. Βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 270 (υσποσ. 57), και Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 22. Στο δυτικότερο αρκοσόλιο ανακαλύφθηκαν κατάλοιπα τοιχογραφιών, Mango C.- Hawkins E. J. W., "Additional Finds at Fenari Isa Camii, Istanbul", Dumbarton Oaks Papers 22 (1968), 178, χρονολογούμενων περί το 1320.

15. Cutler A. - Talbot A.-M., "Lips Monastery", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1233.

16. Τυπικόν, άρθρα 37 και 39, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1276-1277. Ψευδο-Κωδινός, Περί των οφφικίων, Verpeaux J. (επιμ.), Pseudo-Kodinos, Traité des offices (Le monde byzantin 1, Paris 1966), σελ. 242, 15-17.

17. Majeska G., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington DC 1984), 310-311.

18. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 253· Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1255. Οι τάφοι που βρίσκονταν στην πρώην εκκλησία του Προδρόμου ανοίχτηκαν και καθαρίστηκαν κατά τις επιταγές του ισλαμικού νόμου σχετικά με την ίδρυση τεμένων.

19. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 253.

20. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 253-54· Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1255.

21. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 253-54· Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1255.

22. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 251 (με σχόλια του C. Mango).

23. Οι έξι αετοί που ορίζουν τα τόξα στα οποία διαιρείται ο σωζόμενος κοσμήτης του τρούλου, ενδεχομένως σημαίνουν ότι στο βυζαντινό τύμπανο ανοίγονταν έξι ή δώδεκα παράθυρα, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 306-307.

24. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 288· Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 306.

25. Η θεμελίωση του προστώου καταγράφηκε και στις δύο περιόδους ερευνών, το 1929 και την δεκαετία του 1960. Για μια πιθανή αναπαράταση, βλ. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 295.

26. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 294-95.

27. Μια τοξοστοιχία τριών τόξων επιτρέπει την οπτική επικοινωνία του υπερώου με το ναό, βλ. Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven - London 1986), 358-359.

28. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 290-291. Σε μια σειρά άρθρων του, ο Nikolai Brunov πρότεινε μια αποκατάσταση της εκκλησίας με πρόσθετα κλίτη κατά μήκος των μακρών πλευρών, βλ. Brunov N., "Zum Problem des Kreuzkuppelsystems", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967), 245-261 και Брунов Н., "К вопросу о средневековой архитектуре Константинополя", Византийский временник 28 (1968), 159-191. Σύμφωνα με αυτόν, τα πλατώματα στις οροφές των κλιτών αυτών παρείχαν πρόσβαση στα παρεκκλήσια του ορόφου. Για μια πιο σύγχρονη πραγμάτευση του ζητήματος σχετικά με την ύπαρξη ή μη πλάγιων κλιτών, βλ. Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 8, 44-58.

29. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 292. Στο καθένα από τα δύο ανατολικά παρεκκλήσια, ο Megaw εντόπισε «τα κατάλοιπα μιας ισχυρής πέτρινης κατασκευής οκταγωνικού σχήματος που εδραζόταν σε σφαιρικά τρίγωνα», τις οποίες ερμήνευσε ως βάσεις τυμπάνων. Οι δημοσιευμένες και αδημοσίευτες φωτογραφίες από τις έρευνες όμως δεν δείχνουν ίχνος από τις κατασκευές που κατέγραψε ο Megaw. Πρβλ. Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 62-63, που βρίσκει προβληματική την τοποθέτηση τρούλων πάνω από τους προθαλάμους των δυτικών παρεκκλησίων αντί πάνω από τον χώρο του ιερού τους βήματος.

30. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 286.

31. Ο τύπος αυτός, γνωστός ήδη από την πρωτοβυζαντινή περίοδο, γνώρισε μια αναβίωση στη μεσοβυζαντινή ναοδομία (π.χ. ο κεντρικός πυρήνας της Παμμακαρίστου). Το ερώτημα κατά πόσο συνέχισε να βρίσκεται σε χρήση ή αναβίωσε τον 13ο αιώνα παραμένει ανοιχτό, βλ. Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven - London 1986), 417, 423.

32. Αρχικά, μεταξύ των τεσσάρων πεσσών του τρούλου παρεμβάλλονταν τρία ζεύγη κιόνων, που αποτελούσαν μέρος των τοξοστοιχιών που ανοίγονταν στο περίστωο. Τέσσερις από τις έξι βάσεις κιόνων εντοπίστηκαν από τον Macridy κάτω από το οθωμανικό δάπεδο, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 265-266. Οι βυζαντινές τοξοστοιχίες κλείστηκαν με τοίχους σε κάποια από τις πολλές οθωμανικές επισκευές του κτηρίου, αλλά τα ψηλά τους τόξα διακρίνονται ακόμη, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 266. Ο σημερινός τρούλος είναι κι αυτός αποτέλεσμα κάποιας επισκευής (στο ιδ.).

33. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 266. Μπορεί κανείς ακόμη να διακρίνει τις οπές όπου πακτώνονταν τα πόδια της Αγίας Τράπεζας, καθώς και τις χαράξεις πάκτωσης του μαρμάρινου τέμπλου.

34. Σώζονται μόνο δύο σπαράγματα από αυτό, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 267.

35. Σώζονται και κατάλοιπα από ψηφιδωτά στα αρκοσόλια του νότιου βραχίονα του εξωνάρθηκα, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 267.

36. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 265.

37. Οι αρμοί στους ανατολικούς τοίχους μαρτυρούν ότι ο εξωνάρθηκας χτίστηκε εκ των υστέρων κι όχι ως αναπόσπαστο τμήμα της νότιας εκκλησίας, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 267.

38. Ο απότομος τρόπος με τον οποίο τερματίζεται ο εξωνάρθηκας στην βορειοδυτική γωνία αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να κάλυπτε αρχικά ο εξωνάρθηκας και την βόρεια πλευρά του συμπλέγματος, δίκην περίστωου. Βλ. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 287-88.

39. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 268· Mango C.- Hawkins E. J. W., "Additional Finds at Fenari Isa Camii, Istanbul", Dumbarton Oaks Papers 22 (1968), 177-178.

40. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 304.

41. Βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σποράδ. και Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σποράδ.

42. Βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 309-310.

43. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 273-75. Σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας της εικόνας, βλ. Gerstel S. E., "Saint Eudokia and the Imperial Household of Leo VI", The Art Bulletin 79 (1997), 699-707.

44. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 310-11· Mango M. M., "Polychrome Tiles Found at Istanbul: Typology, Chronology, and Function", στο Gerstel S. E. - Lauffenburger J. A. (επιμ.), A Lost Art Rediscovered: The Architectural Ceramics of Byzantium (Baltimore 2001), 13-41.

45. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 252 (βλ. τα σχόλια του Mango). Η εικόνα της αγίας Ευδοκίας και το ανάγλυφο τόξο φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.