Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη

1. Ιστορία

Η Χαλκή Πύλη ή Χαλκούς Οίκος ήταν ο κύριος προθάλαμος του Μεγάλου Παλατιού στην Κωνσταντινούπολη.¹ Το όνομα οφειλόταν πιθανότατα είτε στη χάλκινη επένδυση της οροφής της είτε στους χάλκινους άξονες περιστροφής των θυρών της.² Η Χαλκή υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά και συμβολικά κτίσματα στην περιοχή του Αυγουσταίου, του κυριότερου δημόσιου χώρου στη μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη.³ Μια στοά -που δεν σώζεται σήμερα- συνέδεε τη Χαλκή Πύλη με το Αγίασμα στον περιβάλλοντα χώρο της Αγίας Σοφίας (εικ. 1).

Η ταραχώδης ιστορία της τελετουργικής Χαλκής Πύλης, με την περίφημη εικόνα του Χριστού Χαλκίτη πάνω από τη θύρα, είναι στενά συνδεδεμένη με την αυτοκρατορική πολιτική. Πέρα από το συμβολικό της εκτόπισμα, η Χαλκή υπήρξε το θέατρο σημαντικών γεγονότων στη βυζαντινή ιστορία: κήρυξη πολέμων, αυτοκρατορικές τελετές θριάμβου μετά από στρατιωτικές νίκες, πένθιμες λιτανείες αυτοκρατορικών λειψάνων στο πλαίσιο επικηδείων πομπών, δημόσια προσκύνηση της εικόνας του Χριστού Χαλκίτη πριν από την είσοδο του αυτοκράτορα στο Ιερό Παλάτιο και βέβαια η αποκαθήλωση και η αναστήλωση αυτής ακριβώς της εικόνας με την έναρξη της εικονομαχίας και την αναστήλωση της Ορθοδοξίας αντιστοίχως.⁴

Η πρώτη κύρια είσοδος προς το αυτοκρατορικό παλάτι χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Αιθέριο επί βασιλείας Αναστασίου Α΄ (491-518).⁵ Μετά την καταστροφή του σε πυρκαγιά κατά τη Στάση του Νίκα το 532, ο αυτοκρατορικός προθάλαμος ξαναχτίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α΄ (527-565).⁶ Κατά τον 7ο και τον 8ο αιώνα συναντάμε τη Χαλκή ή τα περιβάλλοντα κτίσματά της να έχουν μετατραπεί σε φυλακή.⁷ Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ (867-886) επισκεύασε το κτήριο και το μετέτρεψε σε δικαστήριο.⁸ Ο Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός (920-944) προσάρτησε στη Χαλκή ένα μικρό, φερώνυμο παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον Χριστό Χαλκίτη. Η Χαλκή έχασε την σημασία της ως κύρια είσοδος του Μεγάλου Παλατιού επί βασιλείας Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969), ο οποίος περιέβαλε το ανάκτορο με έναν στενότερο περίβολο. Περί το 972 ο Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής (969-976) ανακαίνισε το παρεκκλήσιο του Χριστού Χαλκίτη διευρύνοντάς το σε μέγεθος και του παραχώρησε σημαντικά ιερά κειμήλια· μετά το θάνατό του τάφηκε στο παρεκκλήσιο αυτό.⁹ Επρόκειτο για μια διώροφη, περίκεντρη εκκλησία επάνω σε υπερυψωμένο κρηπίδωμα, κτισμένη κατά την παράδοση των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών μαυσωλείων.¹⁰ Όσο για την Χαλκή, απογυμνώθηκε από τις χάλκινες θύρες της στα χρόνια της πρώτης βασιλείας του Ισαάκιου Β΄ Αγγέλου (1185-1195, 1203-1204) και παύει να αναφέρεται στις πηγές μετά το 1200.¹¹ Κι όμως, οι σχολαστικοί Ρώσοι περιηγητές του 14ου και του 15ου αιώνα αναφέρουν την Χαλκή Πύλη του αυτοκρατορικού παλατιού, απέναντι από την πλατεία του Αυγουσταίου.¹² Τα ερείπια του παρεκκλησίου, που χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως θηριοτροφείο και ήταν γνωστό κατά την περίοδο εκείνη ως Αρσλάνχανέ (Arslanhane), αναφέρονται κάμποσες φορές μέχρι την οριστική καταστροφή τού κτίσματος τον 19ο αιώνα.¹³ Το κτήριο καταγράφεται σε σχέδια, χαρακτικά και κατόψεις από τον 18ο αιώνα, σε απόσταση περίπου 100 μ. νότια της Αγίας Σοφίας. Ωστόσο η ακριβής τοπογραφική σχέση ανάμεσα στον Χριστό Χαλκίτη και την Χαλκή Πύλη παραμένει ασαφής.¹⁴

2. Μορφή του μνημείου

Αν και δεν σώζεται σήμερα, η Χαλκή Πύλη έχει περιγραφεί παραστατικά από τον Προκόπιο στην ιουστινιάνεια μορφή της. Η περιγραφή αυτή αποκαλύπτει την σημασία της στην κατανόηση της μνημειακής αρχιτεκτονικής του 6ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη.¹⁵ Η ιουστινιάνεια Χαλκή Πύλη ήταν ένα ελεύθερο κτίσμα με παραλληλόγραμμη κάτοψη, με τέσσερις συνδεδεμένους μεταξύ τους πεσσούς που υποστήριζαν τον κεντρικό θόλο (εικ. 2). Το κτίριο επιστεφόταν από τυφλό θόλο επί λοφίων, φερόμενο από τα τόξα τεσσάρων ρηχών καμαρών. Από τα τόξα αυτά, το ανατολικό και το δυτικό εκφύονταν από τις προς τα μέσα προεκτάσεις των πεσσών· το βόρειο και το νότιο στηρίζονταν σε χαμηλότερες, στενές καμάρες που συνέδεαν τις πλευρές των πεσσών με τους εξωτερικούς τοίχους. Επομένως, η Χαλκή ουσιαστικά αποτελούσε έναν θολωτό τετράγωνο χώρο, εξέλιξη της τρουλαίου σταυρικού σχήματος. Ο θολωτός τετράγωνος χώρος τυποποιήθηκε και έγινε αναγνωρίσιμο στοιχείο-μονάδα στην ιουστινιάνεια αρχιτεκτονική.¹⁶

Για την εξωτερική εμφάνιση της ιουστινιάνειας Χαλκής Πύλης λίγα είναι γνωστά, όμως ο αυλικός ιστορικός Προκόπιος δίνει μια εικόνα του μνημειακού της διακόσμου.¹⁷ Μέχρι το ύψος τού κοσμήτη, οι εσωτερικοί τοίχοι έφεραν ορθομαρμάρωση, ενώ από τον κοσμήτη και πάνω όλες οι καμπύλες επιφάνειες ήταν καλυμμένες με ψηφιδωτά, που αναπαριστούσαν τις νίκες του Ιουστινιανού επί των Γότθων και των Βανδάλων. Το θέμα αυτό του νικηφόρου αυτοκράτορα έλκει την καταγωγή του από τις θριαμβικές αψίδες στη ρωμαϊκή αυτοκρατορική παράδοση. Σε κεντρικό σημείο απεικονίζονταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η σύζυγός του Θεοδώρα, περιστοιχιζόμενοι από στρατιωτικούς αξιωματούχους και γερουσιαστές. Ο Βελισάριος, ο στρατηγός των εκστρατειών εναντίον των Γότθων και των Βανδάλων, ο οποίος ήταν και αυτός που κατήγαγε στην πραγματικότητα τις εικονιζόμενες νίκες, απεικονιζόταν επικεφαλής του στρατεύματός του να προσφέρει στον Ιουστινιανό κατακτημένα βασίλεια και λάφυρα πολέμου.

3. Η εικόνα του Χριστού Χαλκίτη

Καθώς οι Βυζαντινοί συνέδεαν στενά τους αυτοκρατορικούς θριάμβους με τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας, το κομβικό σημείο στο εξωτερικό της Χαλκής ήταν η εικόνα του Χριστού. Η περίφημη εικόνα του Χριστού Χαλκίτη ήταν τοποθετημένη πάνω από την κύρια θύρα (βλ. εικ. 3).¹⁸ Οι καταβολές της εικόνας είναι άγνωστες, καθώς ο Προκόπιος δεν αναφέρεται σε αυτήν· ωστόσο επί αυτοκράτορα Μαυρικίου (582-602) θα πρέπει να ήταν ήδη τοποθετημένη στην πρόσοψη της Χαλκής.¹⁹ Η απομάκρυνσή της από τον Λέοντα Γ΄ Ίσαυρο, κάποια στιγμή μεταξύ των ετών 726 και 730, υπήρξε η πρώτη δημόσια πράξη της αυτοκρατορικής Εικονομαχίας.²⁰ Η εικόνα επανήλθε στη θέση της επί Ειρήνης Αθηναίας περί το 787 αλλά αφαιρέθηκε και πάλι από έναν άλλο εικονοκλάστη αυτοκράτορα, τον Λέοντα Ε΄ (813-820) και αντικαταστάθηκε από σταυρό.²¹ Τη δεύτερη αυτή φορά κάποιες ευσεβείς γυναίκες, στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν την εικόνα, σκοτώθηκαν.²² Το περιστατικό αυτό αργότερα αφομοιώθηκε στο μαρτύριο μιας κάποιας Μαρίας πατρικίας και της θρυλούμενης αγίας μοναχής Θεοδοσίας της Κωνσταντινούπολης, η οποία απεικονίζεται στην περίφημη φορητή εικόνα του Θριάμβου της Ορθοδοξίας (εικ. 4), να κρατά μια μικρή εικόνα του Χριστού Χαλκίτη σε προτομή.²³ Λίγο μετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων το 843 ο εικονόφιλος μοναχός και ζωγράφος Λάζαρος, ο οποίος είχε βασανιστεί στα χρόνια των εικονομαχικών διωγμών στην Κωνσταντινούπολη και τα χέρια του είχαν υποστεί ακρωτηριασμό, αποκατέστησε την εικόνα στην πρόσοψη της Χαλκής.²⁴ Η νέα αυτή εικόνα του ολόσωμου Χριστού Χαλκίτη ήταν ψηφιδωτή και όχι φορητή (βλ. και εικ. 3).²⁵ Το χρονικό της εικόνας του Χριστού Χαλκίτη είναι ενδεικτικό όχι μόνο των εικονόφιλων τάσεων στην Κωνσταντινούπολη αλλά και του συμβολικού βάρους που είχαν για τη βυζαντινή Ορθοδοξία οι χριστολογικές εικόνες που εκτίθενταν σε δημόσια θέα πάνω από επίσημες αυτοκρατορικές εισόδους.

1. Έργο αναφοράς για τη Χαλκή Πύλη παραμένει η δημοσιευμένη διδακτορική διατριβή του C. Mango, ο οποίος πρότεινε τον όρο “Χαλκούς Οίκος” αντί της Χαλκής Πύλης, μιας και η ονομασία Χαλκή στις πηγές αναφέρεται συχνά σε ολόκληρο το οικοδόμημα και όχι μόνο στην είσοδό του. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959).

2. Mango, C., “Chalke,” στο Oxford Dictionary of Byzantium 1, επιμ. A. Kazhdan κ.ά. (New York–Oxford, 1991), σελ. 405-406· Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 21, με παραπομπή στον Γεώργιο Κεδρηνό, Σύνοψη ιστοριών, επιμ. I. Bekker, Ioannis Scylitzae ope (CSHB, Bonn 1838), σελ. 656-57· Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών 3, επιμ. T. Büttner-Wobst (CSHB, Bonn 1897), σελ. 154· Νικήτας Χωνιάτης, Ιστορική Διήγησις, επιμ. I. Bekker (CSHB, Bonn 1835), σελ. 582.

3. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), κεφ.1· Janin, R., Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique (Paris ²1964), σελ. 110-111, 328, με παραπομπές στις πηγές.

4. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 21 με παραπομπή στον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, Περί βασιλείου τάξεως, επιμ. J. J. Reiske (CSHB, Bonn 1829-40), σελ. 276, 458 και στους Συνεχιστές Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. I. Bekker (CSHB, Bonn 1838), σελ. 467.

5. Mango, C., “Chalke,” στο Oxford Dictionary of Byzantium 1, στο. A. Kazhdan κ.ά. (New York–Oxford, 1991), σελ. 405-406, με παραπομπές στην Παλατινή Ανθολογία, επίμ. H. Beckby (Munich 1965), 9:656.

6. Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, μτφρ. H.B. Dewing, Procopios, vol. 1: Persian War I. xxiv. 47 (Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. 1968)· Προκόπιος, Περί κτισμάτων, μτφρ. H.B. Dewing, Procopios, vol. 7: Buildings I. x (Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. 1979).

7. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 34 με παραπομπή στον Ψευδο-Κωδινό, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, επιμ. T. Preger, Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 (Leipzig 1907, ανατ. 1975), σελ. 218.

8. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 34, με παραπομπή στους Συνεχιστές Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. I. Bekker (CSHB, Bonn 1838), σελ. 259-60· Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψη ιστοριών, επιμ. I. Bekker, Ioannis Scylitzae ope (CSHB, Bonn 1838), σελ. 204.

9. Janin, R., La géographie écclesiastique de l'Empire byzantin I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat Oecuménique, iii: Les églises et les monastères (Paris ²1969), σελ. 529-530· Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), κεφ. V. Πιο πρόσφατα βλ. Vassilaki, M., “Bleeding Icon”, στο Eastmond, A.–James, L. (επιμ.), Icon and Word, The Power of Images in Byzantium (Aldershot 2003), σελ. 125, η οποία αναφέρεται σε μιαν αιμορραγούσα εικόνα που συγκαταλεγόταν στα λείψανα του παρεκκλησίου.

10. Σχετικά με την υπόθεση ότι επρόκειτο για τετράκογχο, βλ. Mathews, T.F. and Mango, C., “Observations on the Church of Panagia Kamariotissa on Heybeliada (Chalke), Istanbul with a Note on Panagia Kamariotissa and Some Imperial Foundations of the Tenth and Eleventh Centuries at Constantinople,” Dumbarton Oaks Papers 27 (1973), σελ. 132.

11. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 34-35, με παραπομπή στον Νικήτα Χωνιάτη, Ιστορική Διήγησις, επιμ. I Bekker (CSHB, Bonn 1835), σελ. 582.

12. Majeska, G., “Russian Pilgrims in Constantinople,” Dumbarton Oaks Papers 56 (2002), σελ. 93-108.

13. Ο C. Mango δίνει μια σύνοψη των κυριότερων αναφορών στο παρεκκλήσιο του Χριστού Χαλκίτη στο The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 149 κ.ε. Ένα παλαιό χαρακτικό του ναού έχει δημοσιευτεί από τον Eyice, S., “‘Arslanhane’ ve çevresinin arkeolojisi,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yzlliği, 11/12 (1964), πιν. VII.

14. Ο Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 154, θεωρεί ότι ο ναός βρισκόταν στα αριστερά της Χαλκής, αν και έχει επίσης προταθεί η άποψη ότι το παρεκκλήσιο βρισκόταν πάνω από την πύλη.

15. Προκόπιος, Περί κτισμάτων, μτφρ. H.B. Dewing, Procopios, vol. 7: Buildings, I.x.12-15 (Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. 1979).

16. Krautheimer, R., (with S. Ćurčić), Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven – London ⁴1986), σελ. 238-242.

17. Προκόπιος, Περί κτισμάτων, μτφρ. H.B. Dewing, Procopios, vol. 7: Buildings, I.x.15-25 (Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. 1979). Σε άλλες πηγές αναφέρονται γλυπτά γοργόνεια και άλογα τα οποία είχαν μεταφερθεί από την Έφεσο· επίσης αναφέρεται το επενδεδυμένο με χαλκό άγαλμα ενός Ελληνιστικού ηγεμόνα. Ο αριθμός των γλυπτών αυτών, η σημασία τους και ο τρόπος με τον οποίο ήταν τοποθετημένα μέσα στη Χαλκή παραμένουν ασαφή. Πιο αναλυτικά, βλ. Basset, S., The Urban Image of Late Antique Constantinople (Cambridge 2004), σελ. 186, με παραπομπές στα Πάτρια, Παραστάσεις σύντομοι χρονικαί, επιμ. Cameron, A. – Herrin, J., Constantinople in the early eighth century: the Parastaseis syntomoi chronikai (Leiden 1984), 44a, 78 και Ψευδο-Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, επιμ. T. Preger, Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 (Leipzig 1907, ανατ. 1975), σελ. 164-166.

18. Η εικονογραφία του Χριστού Χαλκίτη είναι σταθερή, με έναν γενειοφόρο Χριστό όρθιο πάνω σε πόδιο. Ο τύπος αυτός μαρτυρείται και προσδιορίζεται επιγραφικά σε πολυάριθμα μετάλλια, σφραγίδες, νομίσματα και βέβαια στο ψηφιδωτό της Δέησης στον εσωνάρθηκα της Μονής της Χώρας, καθώς και σε μια σε κακή κατάσταση σωζόμενη τοιχογραφία από την εκκλησία της Μπογιάνα στη Βουλγαρία· όλες αυτές οι περιπτώσεις χρονολογούνται μεταξύ 11ου και 14ου αιώνα. Πιο αναλυτικά, βλ. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 135-142.

19. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959) σελ. 108-112, με παραπομπή στους Συνεχιστές του Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. I Bekker (CSHB, Bonn 1838), σελ. 285, καθώς και σε μεταγενέστερους χρονογράφους.

20. Mango, C., “Historical Introduction” in Bryer, A. and Herrin, J. (επιμ.), Iconoclasm. Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975 (Birmingham 1975), σελ. 1-6.

21. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 84, 122, με παραπομπή στους Συνεχιστές του Θεοφάνη, Χρονογραφία, επιμ. I. Bekker (CSHB, Bonn 1838), σελ. 18-21, αλλά και σε άλλους συγγραφείς που περιγράφουν πώς την πρώτη μέρα της βασιλείας του το 813 ο Λέων Ε΄, προτού μπει στο Μέγα Παλάτιο, γονάτισε στον ομφαλό από πορφυρίτη μπροστά στις πύλες και στην εικόνα του Χριστού Χαλκίτη. Η πορσκύνηση αυτή πιθανότατα αποτελούσε παγιωμένο μέρος του αυτοκρατορικού τελετουργικού, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι δύο χρόνια αργότερα ο ίδιος αυτοκράτορας ξανακήρυξε την Εικονομαχία.

22. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 115

23. Σχετικά με την εικόνα του Χριστού Χαλκίτη και τη σημασία της στην προεικονομαχική χριστολογική εικονογραφία, βλ.: Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 112-125· Cormack, R. - Hawkins, E. J. W., “The Mosaics of St. Sophia at Istanbul: The Rooms above the Southwest Vestibule and Ramp,” Dumbarton Oaks Papers 31 (1977), σελ. 208· Breckenridge, J.D., “The Iconoclasts’ Image of Christ,” Gesta 11.2 (1972), σελ. 3-8· Buchsel, M., “Das Christusportrat am Scheideweg des Ikonoklastenstreits im 8. und 9. Jahrhundert,” Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft 25 (1998), σελ. 7-52. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι η εικόνα του Χριστού στο τύμπανο του τετραπύλου που παριστάνεται στο ανάγλυφο ελεφαντοστέινο πλακίδιο του Τρηρ (Trier), είναι επίσης αναφορά στον Χριστό Χαλκίτη: Spain, S., “The Translation of Relics Ivory, Trier,” Dumbarton Oaks Papers 31 (1977), σελ. 279-304· Holum, K.G. - Vikan, G., “The Trier Ivory, ‘Adventus’ Ceremonial, and the Relics of St. Stephen,” Dumbarton Oaks Papers 33 (1979), σελ. 113-133.

24. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 125-126, με παραπομπές και περαιτέρω ανάλυση του ρόλου του μοναχού Λάζαρου, ο οποίος βασανίστηκε με πυρωμένο σίδερο στα χέρια για να πάψει να ζωγραφίζει εικόνες, αλλά ο οποίος εξαίρεται στις βυζαντινές πηγές για τις θαυματουργές εικόνες που ζωγράφισε και για την συμπλήρωση των ψηφιδωτών της Βρεφοκρατούσας και των δύο αρχαγγέλων στην αψίδα της Αγίας Σοφίας.

25. Mango, C., The Brazen House; a study of the vestibule of the imperial palace of Constantinople (Copenhagen 1959), σελ. 122.