1. Μυθολογία

Για τη γέννηση του Ασκληπιού υπάρχουν δύο τουλάχιστον εκδοχές,² οι οποίες αναφέρουν ως πατέρα του το θεό Απόλλωνα. Ως μητέρα του, στη μία, την επικρατέστερη μάλλον εκδοχή,³ κατονομάζεται η Κορωνίς, κόρη του Θεσσαλού βασιλιά Φλεγύου, ενώ στην άλλη η Αρσινόη, κόρη του βασιλιά Λευκίππου, από την Πελοπόννησο. Κατά την πρώτη εκδοχή, η Κορωνίς έμεινε έγκυος από το θεό και γέννησε το γιο της στην Επίδαυρο, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού μαζί με τον πατέρα της. Κι εδώ πάλι οι απόψεις διχάζονται: σύμφωνα με κάποιους μύθους, η Κορωνίς εγκατέλειψε το βρέφος στο δάσος, όπου το βρήκε και το μεγάλωσε ο βοσκός Αρεθάνας, ταΐζοντάς το με κατσικίσιο γάλα. Σύμφωνα με άλλους μύθους όμως, που εξηγούν και τη θεραπευτική του δεινότητα, η Κορωνίς έδωσε το παιδί να το αναθρέψει ο Κένταυρος Χείρωνας στο Πήλιο. Μαθητεύοντας κοντά του, ο Ασκληπιός έμαθε όλα τα βοτάνια και τα δηλητήρια που μπορούσαν να θεραπεύσουν τους ανθρώπους από τις ασθένειες.⁴

Ο Ασκληπιός παντρεύτηκε την Υγεία⁵ και απέκτησε μαζί της δύο γιους, το Μαχάονα και τον Ποδαλείριο,⁶ όπως προαναφέραμε, και τρεις κόρες, την Ακεσώ, την Ιασώ και την Πανάκεια. Πολύ συχνά, στις απεικονίσεις του παριστάνεται περιτριγυρισμένος από την οικογένειά του. Σύμβολο του θεού έγινε το φίδι, το οποίο ελίσσεται γύρω από ένα ραβδί. Στην τέχνη όμως, και ιδίως στη νομισματοκοπία, ο Ασκληπιός εικονίζεται με σύντροφο ένα μικροσκοπικό ον, τον Τελέσφορο, τη θεότητα που βοηθά την επιτυχία της θεραπείας, και με σύμβολο τον ομφαλό, που αποτελούσε κληροδότημα από τη λατρεία του Απόλλωνα.

2. Λατρεία

Ο Ασκληπιός αρχικά λατρεύτηκε ως ήρωας. Στην Τρίκκη, τον τόπο όπου βασίλεψε, λατρευόταν σε ένα άδυτο, σύμφωνα με τον επιδαύριο Ύμνο του Ισύλλου. Από τον 5ο αι. π.Χ. παρατηρήθηκε εξάπλωση της λατρείας του Ασκληπιού – που πλέον είχε πάρει χαρακτηριστικά ημίθεου ή θεού. Με αφετηρία την Επίδαυρο η λατρεία του εξαπλώθηκε στη Σικυώνα, την Κόρινθο,⁷ την Αίγινα⁸ και την Αθήνα.⁹ Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στην Κόρινθο, η λατρεία του δεν ήταν αυτόνομη, αλλά σύμφυτη με αυτή του Απόλλωνα. Κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ. η λατρεία του Ασκληπιού μεταλαμπαδεύτηκε στις Ερυθρές, την Κω,¹⁰ την Πέργαμο, τη Δήλο και την Προύσα της Βιθυνίας.¹¹ Στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. τα Ασκληπιεία αριθμούσαν τα 200 στο μεσογειακό χώρο. Το 293 π.Χ. η λατρεία μεταφέρθηκε και στη Ρώμη, εξαιτίας ενός λιμού που είχε αποδεκατίσει την πόλη.¹²

Μέσα στο θρησκευτικό συγκρητισμό της Ελληνιστικής περιόδου, η λατρεία του Ασκληπιού αναμείχθηκε με αυτές άλλων ανατολικών θεοτήτων, όπως ο Ιμχοτέπ της Αιγύπτου¹³ ή ο Εσμούν στη Σιδώνα στις παλαιστινιακές ακτές. Εκείνη την εποχή η λατρεία του Ασκληπιού φτάνει πραγματικά στο απόγειό της. Ίσως αυτό οφείλεται στον «προσωπικό» και σωτηριολογικό χαρακτήρα της, που ταίριαζε με τις κοινωνικές και πνευματικές συνθήκες που επικρατούσαν στα ελληνιστικά βασίλεια. Σε αρκετές, μικρασιατικές κυρίως, πόλεις ο Ασκληπιός προσλαμβάνει τα εικονογραφικά χαρακτηριστικά του Δία και μάλιστα εμφανίζεται ο ιδιότυπος συνδυασμός Δίας-Ασκληπιός σε μεγάλα λατρευτικά κέντρα, όπως η Επίδαυρος, η Λεβήνα στην Κρήτη και η Πέργαμος.

Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο η λατρεία του Ασκληπιού γνώρισε μεγάλη αίγλη. Στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ. αναφέρονται τουλάχιστον 300 Ασκληπιεία σε όλη την αυτοκρατορία. Κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα ο Ασκληπιός –συχνά σε συνδυασμό με την Υγεία– βρίσκει τη θέση του σε οπισθότυπους νομισμάτων που έκοβαν τα αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία.¹⁴ Το γνωστότερο κέντρο λατρείας στη Μικρά Ασία την περίοδο αυτή βρίσκεται στις Αιγές (Αιγέαι ή Αιγαίαι) της Κιλικίας. Το ιερό αυτό μνημονεύεται σε επιγραφή που προέρχεται από την Επίδαυρο, η οποία φέρει τη χρονολογία 355 και αποτελεί την οψιμότερη γραπτή μαρτυρία για τη λατρεία του θεού.¹⁵

Ο χριστιανισμός είδε στον Ασκληπιό έναν επικίνδυνο αντίπαλο, καθώς εκτός από τη μετά θάνατον ζωή η νέα θρησκεία ευαγγελιζόταν και την απαλλαγή από το σωματικό πόνο και την ασθένεια. Για το λόγο αυτό οι χριστιανοί αρνούνταν την κλασική ιατρική και κυρίως αυτή που ασκούνταν σε συνάρτηση με τα πολυάριθμα Ασκληπιεία. Κατηγορούσαν μάλιστα τον Ασκληπιό ως «ιατρό φιλάργυρο».¹⁶ Ακόμη και μετά τον εκχριστιανισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αρκετά Ασκληπιεία μεταβλήθηκαν σε χριστιανικούς ναούς, όπου όμως οι άγιοι-προστάτες τους είχαν θεραπευτικές ικανότητες, όπως οι Άγιοι Ανάργυροι. Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση είναι ο ναός του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης.

3. Ασκληπιεία

Ως θεραπευτήρια, τα Ασκληπιεία βρίσκονταν συνήθως σε κάποια απόσταση από τις πόλεις, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η απαιτούμενη ηρεμία και η άνεση χώρου για την προσθήκη νέων κτηρίων, που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ασθενών. Επιπλέον, έπρεπε να περιτριγυρίζονται τα ιερά από ένα δασύλλιο, συνήθως πευκώνα, που συνδεόταν με τη διαδικασία της ίασης,¹⁷ καθώς φαίνεται ότι μεγάλο ρόλο στη θεραπεία έπαιζε ο διαλογισμός και η αυθυποβολή που πετύχαινε ο ασθενής καθώς προσπαθούσε να επικοινωνήσει με το θεό.¹⁸

Το βασικό χαρακτηριστικό των περισσότερων ναών-θεραπευτηρίων του Ασκληπιού ήταν η ύπαρξη πηγής, καθώς η επαφή με το νερό θεωρούνταν ιαματική. Από αρχιτεκτονικής άποψης, τα περισσότερα Ασκληπιεία ακολουθούσαν τα πρότυπα της Επιδαύρου και της Κω. Εκτός από το ιερό, που αποτελούνταν από τον κυρίως ναό,¹⁹ μπροστά από τον οποίο ανεγείρονταν συνήθως αρκετοί βωμοί, περιλαμβάνονταν επίσης ένα ή περισσότερα κτήρια (συχνά διώροφα), στα οποία φιλοξενούνταν οι ασθενείς και τα μέλη της οικογένειάς τους που τους συνόδευαν. Εκεί τους παρέχονταν ιατρικές φροντίδες, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η θεραπεία, αλλά και να ανανήψουν από την κούραση του ταξιδιού στο οποίο είχαν υποβληθεί. Απαραίτητη ήταν επίσης η ανοικοδόμηση ενός εγκοιμητηρίου, ενός τύπου στοάς, όπου ο ασθενής-πιστός προσερχόταν για να κοιμηθεί, συχνά τυλιγμένος στο τομάρι του ζώου που είχε θυσιάσει, προκειμένου ο θεός να του εμφανίσει στον ύπνο του τον τρόπο της ίασής του. Επιπλέον, οι εγκαταστάσεις των Ασκληπιείων συμπληρώνονταν από λουτρά.

Στην Πέργαμο ανακαλύφθηκε επιγραφή που ορίζει λεπτομερώς τα στάδια της διαδικασίας που πρέπει να ακολουθήσει ο ασθενής: Καταρχάς, πριν να προσέλθει ο ασθενής στο ιερό, θα πρέπει το πρωί να θυσιάσει στο θεό και να καταθέσει εισφορά στο θησαυροφυλάκιο του ναού. Πριν από την κατάκλιση στο εγκοιμητήριο χρειάζεται να προσφέρει γλυκίσματα στη Μνημοσύνη, για να τον βοηθήσει να θυμάται το όνειρό του όταν ξυπνήσει το πρωί, καθώς και στη Θέμιδα, για να είναι το όνειρο αληθινό. Επίσης, οι γενικές συμβουλές ήταν να ζει ο ασθενής με εγκράτεια, δηλαδή με λιτή δίαιτα και σεξουαλική αποχή.

Χαρακτηριστικά ευρήματα από όλα σχεδόν τα Ασκληπιεία είναι τα πήλινα ή μεταλλικά ομοιώματα ή οι ανάγλυφες παραστάσεις μελών του σώματος, που υποδηλώνουν την ασθένεια από την οποία έπασχε ο ασθενής που τα αφιέρωνε στον Ασκληπιό.²⁰ Επίσης, σε αρκετά Ασκληπιεία έχουν βρεθεί επιγραφές αφιερωμένες από όσους θεραπεύτηκαν. Ειδικά στην Επίδαυρο βρέθηκαν τα λεγόμενα «ιάματα», εκτενείς επιγραφές, αναρτημένες μάλλον από τους ιερείς, όπου περιγράφονται μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις ασθενών, που η ίασή τους συνοδεύτηκε από οράματα και θαυματουργή επέμβαση του θεού.

4. Τα Ασκληπιεία της Μικράς Ασίας

Το Ασκληπιείο της Περγάμου ιδρύθηκε στο α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. από τον πρώτο πρύτανη της πόλης Αρχία, γιο του Αρισταίχμου, ο οποίος γιατρεύτηκε από τραύμα του στην Επίδαυρο. Για να ευχαριστήσει το θεό, έχτισε ιερό προς τιμήν του επάνω σε ένα βραχώδες ύψωμα, περίπου 1 χλμ. ΝΔ της πόλης, κοντά σε μία πηγή με ραδιούχα νερά.²¹ Το 191/190 π.Χ.²² και το 156 π.Χ.²³ το ιερό υπέστη ζημιές, με σημαντικότερη απώλεια την αφαίρεση του λατρευτικού αγάλματος του θεού, έργου του Φυρομάχου. Προς τα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. το Ασκληπιείο της Περγάμου επεκτάθηκε.²⁴ Το 123 μάλιστα, με την ευκαιρία της αυτοκρατορικής επίσκεψης του Αδριανού, σχεδιάστηκε η ολοκληρωτική αναδόμησή του. Τα παλαιότερα κτήρια, εκτός από τον κυρίως ναό, κατεδαφίστηκαν και δημιουργήθηκε ένα κτηριακό συγκρότημα συνολικής έκτασης 102 x 140 μ., που περιλάμβανε βωμούς και εγκοιμητήρια και περιβαλλόταν από ιωνικές κιονοστοιχίες στις τρεις πλευρές. Η είσοδος στο ιερό γινόταν από μνημειώδες κορινθιακό πρόπυλο, στο οποίο απέληγε η «ιερή οδός», που συνέδεε το ιερό με την πόλη και που στα Ρωμαϊκά χρόνια ήταν πλακόστρωτη και περιστοιχισμένη με σκεπαστή κιονοστοιχία (via tecta), εκατέρωθεν της οποίας βρίσκονταν καταστήματα. To 140 ο ύπατος Λ. Κούσπιος Πακτουμήιος Ρουφίνος ανήγειρε νότια του προπύλου κυκλικό ναό (θόλο) αφιερωμένο στον Ασκληπιό, στα πρότυπα του Πανθέου της Ρώμης. Λίγο μετά το θάνατο του Αδριανού μια επιφανής Περγαμηνή, η Φλαβία Μελιτηνή, ανήγειρε βόρεια του προπύλου βιβλιοθήκη αφιερωμένη στη μνήμη του αυτοκράτορα, στο εσωτερικό της οποίας ανακαλύφθηκε κολοσσιαίο άγαλμά του. Τέλος στο 2ο αιώνα χρονολογείται και το θέατρο, που είχε χωρητικότητα 3.500 θεατές. Η ύπαρξή του, όπως και αυτή της βιβλιοθήκης, υποδήλωνε ότι η παραμονή των ασθενών συνδυαζόταν με ψυχαγωγία και επιμόρφωση. Έτσι εξηγείται άλλωστε πώς ένας ονομαστός ρήτορας, όπως ο Αίλιος Αριστείδης, μπόρεσε να παραμείνει εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, αφήνοντάς μας εκτενές έργο με θετική αποτίμηση για το θεραπευτήριο και τις μεθόδους θεραπείας, που περιλάμβαναν λουτρά, βοτανοθεραπεία, εγκοίμηση, πόση ιερού νερού και αυθυποβολή.²⁵ Το 214 μ.Χ. ο Καρακάλλας επισκέφτηκε την Πέργαμο για να αναζητήσει θεραπεία από μια ασθένεια που τον ταλαιπωρούσε. Με την ευκαιρία της αυτοκρατορικής επίσκεψης το Ασκληπιείο ανακαινίστηκε και πάλι. Το μοτίβο του Ασκληπιού με τον ομφαλό (και τον Τελέσφορο), που είχε αποτελέσει στοιχείο της περγαμηνής νομισματοκοπίας, διακόσμησε τώρα και τις αυτοκρατορικές κοπές. Ο Ασκληπιός πήρε τη θέση της κυρίαρχης θεότητας της Περγάμου και λατρευόταν έκτοτε ως Deus Pergameus.²⁶

4.2. Αιγαί (ή Αιγέαι) της Κιλικίας

Το Ασκληπιείο των Αιγών της Κιλικίας, όπου λατρευόταν ο Ασκληπιός Αιγαιεύς, ήταν το μόνο από τα μικρασιατικά Ασκληπιεία που είχε υπερτοπική εμβέλεια, ίσως γιατί η περιοχή ήταν πιο έντονα συνδεδεμένη, ήδη από την Προελληνιστική εποχή, με υπερφυσικά φαινόμενα. Δυστυχώς ωστόσο γνωρίζουμε ελάχιστα για τη λειτουργία του, καθώς και για την αρχιτεκτονική του δομή. Το 215, ένα χρόνο μετά την επίσκεψή του στην Πέργαμο, ο Καρακάλλας επισκέφτηκε και τις Αιγές.²⁷

Σύμφωνα με τον Ευσέβιο, το Ασκληπιείο των Αιγών καταστράφηκε το 331 κατ’ εντολή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ίσως επειδή οι Αιγές είχαν υποστηρίξει τον αντίπαλο του Κωνσταντίνου Λικίνιο.²⁸ Ωστόσο, τα έσοδα από ένα τέτοιο κέντρο προσκυνηματικού τουρισμού δεν μπορούσαν να χαθούν για την πόλη. Έτσι η λατρεία του Ασκληπιού αντικαταστάθηκε από αυτή των ιατρών αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού,²⁹ καθώς και από αυτή του θαυματουργού αγίου Θαλελαίου. Τον 5ο αιώνα μάλιστα χτίστηκε και εκκλησία αφιερωμένη στη θαυματουργή Αγία Θέκλα στη Σελεύκεια του Καλυκάδνου.³⁰

5. Το ψευδομαντείο του Αλεξάνδρου Αβωνοτειχίτη

Και σήμερα ακόμη, εκτός από τους επιστήμονες ιατρούς, υπάρχουν και κάποιοι «τσαρλατάνοι». Αυτό συνέβαινε και στην Αρχαιότητα, και μάλιστα σε εντονότερο βαθμό, αφού ο έλεγχος ήταν χαλαρός ή και αδύνατος. Μία χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση, με μεγάλη όμως απήχηση στην εποχή της, ήταν αυτή του Αλεξάνδρου που γεννήθηκε στο Αβώνου τείχος της Παφλαγονίας περίπου το 105.³¹ Αφού ταξίδεψε αρκετά και συνδέθηκε μάλιστα και με τους κύκλους του Απολλωνίου Τυανέα, επέστρεψε στη γενέτειρά του, διαδίδοντας ότι ήταν γιος του Ποδαλειρίου και εγγονός του Ασκληπιού, με θεραπευτικές και μαντικές ικανότητες. Ίδρυσε μάλιστα μαντείο, αφού με τέχνασμα προανήγγειλε την έλευση του Ασκληπιού.³² Στη συνέχεια προμηθεύτηκε ένα εξημερωμένο φίδι, το οποίο ονόμασε Γλύκωνα, και χρησμοδοτούσε με τη βοήθειά του. Το μαντείο απέκτησε μεγάλη φήμη στην Παφλαγονία, τη Βιθυνία, τον Πόντο και τη Γαλατία, αλλά ακόμη και στη Ρώμη. Απεικονίσεις του Γλύκωνα σε νομίσματα το αποδεικνύουν. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις οι χρησμοί του μαντείου αποδείχτηκαν ανεπαρκείς, ιδιαίτερα κατά την επιδημία πανώλης που χτύπησε την πόλη το 165.

6. Απεικονίσεις του Ασκληπιού στην τέχνη

Καθώς η λατρεία του Ασκληπιού αναπτύχθηκε σχετικά αργά, και πάντως μετά το τέλος της γόνιμης μυθοπλαστικής περιόδου των Ελλήνων, δεν υπάρχουν πολλοί μύθοι σχετικά με τη ζωή και τη δράση του, και άρα λείπουν και οι αφηγηματικού χαρακτήρα απεικονίσεις. Συνήθως ο θεός εικονίζεται στατικός ή παρέχοντας ιατρική περίθαλψη σε ασθενείς. Στις γλυπτές αναπαραστάσεις του από τον 4ο αι. π.Χ. εμφανίζεται γαλήνιος, με περίτεχνη γενειάδα, ένθρονος ή όρθιος. Το πρότυπο εδώ είναι το λατρευτικό άγαλμα του θεού από την Επίδαυρο,³³ έργο του Θρασυμήδη από την Πάρο. Η απόδοση των χαρακτηριστικών του κατά την Ελληνιστική περίοδο θυμίζει πολύ τις αντίστοιχες απεικονίσεις του Δία, του Ποσειδώνα ή του Σαράπιδος. Ίσως για το λόγο αυτό, την αποφυγή δηλαδή της σύγχυσης, εικονίζεται πάντοτε μαζί με κάποια χαρακτηριστικά έμβια όντα ή αντικείμενα.

Το βασικότερο γνώρισμά του είναι η ράβδος, γύρω από την οποία τυλίγεται ένα φίδι. Το σύμβολο αυτό έχει έκτοτε αποτελέσει έμβλημα του ιατρικού επαγγέλματος. Στην Επίδαυρο εικονίζεται συνοδευόμενος από ένα σκύλο, που παραπέμπει στον τοπικό μύθο της εγκατάλειψής του και της ανατροφής του από ένα βοσκό. Όχι σπάνια επίσης στο πλάι του στέκει ο oμφαλός, σύμβολο της λατρείας του Απόλλωνα, που θυμίζει την καταγωγή του Ασκληπιού, αλλά και τις χθόνιες δυνάμεις του. Σε κάποιες άλλες πάλι περιπτώσεις εικονίζεται κρατώντας ένα αυγό.

Διαπιστώνεται πάντως ότι η τυπολογική διαφοροποίηση μεταξύ των αναπαραστάσεων του Ασκληπιού είναι εξαιρετικά μικρή. Οι περισσότερες απεικονίσεις αποτελούν αντίγραφα ή παραλλαγές των λατρευτικών αγαλμάτων του θεού από τα κατά τόπους Ασκληπιεία. Ακόμα και στις παρυφές του ελληνικού κόσμου ή σε περιοχές όπου ο θεός αναμείχθηκε με ντόπιες θεότητες, τα χαρακτηριστικά του δεν επηρεάστηκαν σημαντικά. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι οι ζωγραφικές του αναπαραστάσεις ήταν σχετικά ολιγάριθμες και κυρίως χρησίμευαν ως λατρευτικά αναθήματα, ενώ στην κεραμική μάς σώζεται ένα μόνο παράδειγμα από αττικό εργαστήριο, σύγχρονο της ίδρυσης του Ασκληπιείου στην Αθήνα,³⁴ και μερικά αρκετά μεταγενέστερα παραδείγματα, Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου, όπου όμως πια ο θεός εικονίζεται ανάγλυφος. Ανάγλυφες είναι συνήθως και οι απεικονίσεις σε αφιερώματα ή αντικείμενα που σχετίζονται με τη λατρεία του, όπως λυχνάρια ή τάματα. Πρόκειται για αντικείμενα ευτελούς ποιότητας, με μεγάλη τυποποίηση στην απεικόνιση, αναπαραγόμενα μαζικά από μήτρες.

Εκτός πάντως από τον καθιερωμένο τύπο του Ασκληπιού, υπήρξαν και κάποιες προσπάθειες για δημιουργία λιγότερο συμβατικών τύπων, όπως η απεικόνιση του θεού σε βρεφική ηλικία,³⁵ σε νεανική ηλικία, ως αγένειος και συχνά στεφανηφόρος έφηβος ανακεκλιμένος³⁶, θέμα ιδιαίτερα αγαπητό στη Ρωμαϊκή περίοδο, σε αυτοκρατορικά μετάλλια.³⁷ Μία εξαιρετικά σπάνια απεικόνιση είναι αυτή από ψηφιδωτό της Παλμύρας των αρχών του 3ου αιώνα, όπου ο θεός, αγένειος, αλλά ένθρονος και μετωπικός, προσφέρει θυσία σε μικρό βωμό.³⁸