Χριστόδουλος

1. Νίκαια, Ρώμη, Ιερουσαλήμ, Λάτρος

Ο Χριστόδουλος, κατά κόσμον Ιωάννης, γεννήθηκε στο α' τέταρτο του 11ου αιώνα (πιθανόν περί το 1020) κοντά στη Νίκαια της Βιθυνίας. Νέος, το 1043, εκάρη μοναχός στον Όλυμπο της Βιθυνίας. Παρέμεινε επί τρία χρόνια σε κάποια μονή της περιοχής και περί το 1045, μετά το θάνατο του πνευματικού πατέρα του, πραγματοποίησε ένα μακρόχρονο προσκυνηματικό ταξίδι, για το οποίο διασώζονται λίγες πληροφορίες. Επισκέφθηκε κατά πάσα πιθανότητα τη Ρώμη και στη συνέχεια μετέβη στους Αγίους Τόπους, όπου αναχώρησε στην έρημο και επιδόθηκε σε άσκηση. Μετά την εισβολή των Σελτζούκων Τούρκων στην Παλαιστίνη και πιθανόν μετά την κατάληψη της Ιερουσαλήμ (1070) ο Χριστόδουλος εγκατέλειψε τους Αγίους Τόπους και κατέφυγε στο όρος Λάτρος, κοντά στη Μίλητο της Καρίας.1

2. Δράση του Χριστοδούλου στη Μικρά Ασία

2.1. Πρώτος του Λάτρους

Ο Χριστόδουλος εντάχθηκε στη μοναστική κοινότητα της Θεοτόκου του Στύλου στο όρος Λάτρος, που ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα από τον Παύλο το Νέο και λειτουργούσε ως λαύρα. Λόγω του ενάρετου, ασκητικού βίου του απέκτησε μεγάλη φήμη. Σύντομα εξελέγη από τους μοναχούς του Στύλου ηγούμενος και διορίστηκε από τον πατριάρχη Κοσμά Α΄ Ιεροσολυμίτη (1075-1081) πρώτος και αρχιμανδρίτης όλων των μονών του Λάτρους. Στην τριετή θητεία του ως πρώτος (1076-1079) ανέπτυξε αξιομνημόνευτη δράση. Κατέβαλε ιδιαίτερες προσπάθειες στην οργάνωση των κοινοβίων στην περιοχή, φρόντισε για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης με νέα βιβλία και μερίμνησε για την κατασκευή οχυρωτικών έργων που στόχο είχαν την προστασία της μονής του Στύλου. Η παρουσία του στο Λάτρος φωτίζει αρκετές πτυχές σχετικά με την ανάπτυξη και την αναδιοργάνωση του μοναχισμού στην περιοχή, αλλά και γενικά όσον αφορά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των μοναστικών ιδρυμάτων και τη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων τους κατά τον 11ο αιώνα.

2.2. Αντιξοότητες

Κατά το διάστημα που ο Χριστόδουλος τελούσε ηγούμενος της μονής Θεοτόκου του Στύλου, το Λάτρος ήταν εκτεθειμένο άμεσα σε εξωτερικούς κινδύνους λόγω των επιδρομών των τουρκικών φύλων στην ευρύτερη περιοχή.2

Σημαντικές ήταν και οι εσωτερικές δυσκολίες, δεδομένου ότι διατυπώθηκαν εναντίον του Χριστοδούλου κατηγορίες για τη διαχείριση των οικονομικών της μονής της Θεοτόκου του Στύλου, οι οποίες ωστόσο αφορούσαν, το πιθανότερο, το αυτοδέσποτο καθεστώς της μονής. Με σκοπό να συναντηθεί με τον πατριάρχη Κοσμά Α΄ και να διευκρινίσει την υπόθεση, στις αρχές του 1079 ο Χριστόδουλος πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. Αρχικά έτυχε ευνοϊκής ακρόασης, αλλά αργότερα εκδόθηκε επίσημη πατριαρχική απόφαση, «λύσις», εις βάρος του. Προς υπεράσπιση του εαυτού του και του καθεστώτος της μονής, ο Χριστόδουλος απέστειλε γραπτή απολογία (υπομνημιστικόν), στην οποία, αφού τόνισε ότι η λαύρα του Στύλου ιδρύθηκε από τον όσιο Παύλο «η εν τω Λάτρω όρει του Στύλου λαύρα έσχε μεν δομήτορα τον εν οσίοις περιβόητον Παύλο» και ότι ουδέποτε υπήρξε υποτελής, αμφισβήτησε τη νομιμότητα των απαιτήσεων του πατριάρχη για καταβολή χρημάτων.3 Τελικά, όπως φαίνεται, ο ηγούμενος της μονής Θεοτόκου του Στύλου αθωώθηκε ήδη επί πατριαρχίας Κοσμά Α' (1075-1081). Η απαλλακτική απόφαση επικυρώθηκε και από τους επόμενους πατριάρχες Ευστράτιο (1081-1084) και Νικόλαο Γ΄ (1085-1111).4 Από το Μάρτιο του 1079 ο Χριστόδουλος έπαψε να ασκεί αυτοπροσώπως την ηγουμενία και αναχώρησε από το Λάτρος, αφού πρώτα διόρισε με «ένταλμα» αντικαταστάτες στη διοίκηση της μονής τους μοναχούς Σάββα και Λουκά.5

Πιθανή αιτία για την αναχώρηση του Χριστοδούλου από τη μονή της Θεοτόκου του Στύλου θα μπορούσε να θεωρηθεί η πίεση εξαιτίας των αλλεπάλληλων επιδρομών των τουρκικών φύλων, εφόσον άλλωστε η ηγουμενία του ήταν επιτυχής και επιπλέον η μονή βγήκε κερδισμένη κατά την αντιπαράθεση με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

2.3. Στρόβιλος, Κως

Πρώτο σταθμό στη μετανάστευση του Χριστοδούλου και της μικρής ομάδας μοναχών που τον ακολούθησαν αποτέλεσε η Στρόβιλος, πόλη στα μικρασιατικά παράλια της Καρίας. Στη Στρόβιλο εγκαταστάθηκε για λίγους μήνες σε κάποια μονή, ο ηγούμενος της οποίας, ο Αρσένιος Σκηνούριος, του παρέδωσε την ηγουμενία και μετέβη στην Κω. Υπό την απειλή των τουρκικών επιδρομών στις αρχές του 1080 μετέβη και ο Χριστόδουλος στην Κω, όπου φιλοξενήθηκε και πάλι από το Σκηνούριο. Ο Αρσένιος Σκηνούριος, αφού παραχώρησε την περιουσία και τα κτήματά του στο Χριστόδουλο, αναχώρησε λίγο αργότερα για τους Αγίους Τόπους. Στη συνέχεια ο Χριστόδουλος ίδρυσε μονή αφιερωμένη στη Θεοτόκο στο λόφο Πήλιο. Η μονή αυτή επονομάστηκε Θεοτόκος των Καστριανών ή του Πηλέ.

2.4. Διάσωση της βιβλιοθήκης της μονής του Στύλου

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του Χριστοδούλου στην Κω σημειώθηκαν καταστροφικές επιδρομές των τουρκικών φύλων στο Λάτρος. Ο Χριστόδουλος έλαβε δραστικά μέτρα και έστειλε ένα πλοίο με σκοπό να μεταφέρει τη βιβλιοθήκη της μονής της Θεοτόκου του Στύλου και να περισώσει ό,τι είχε απομείνει από τις καταστροφές. Το καλοκαίρι του 1087 ταξίδεψε δεύτερη φορά στην Κωνσταντινούπολη και μετέφερε μαζί του τα περισωθέντα βιβλία, τα οποία παρέδωσε στον πατριάρχη Νικόλαο Γ' (1085-1111) προς φύλαξη. Βασικός σκοπός του ταξιδιού ήταν η επίσημη παραίτηση από την ηγουμενία της μονής του Στύλου.6 Κατά την παραμονή του στην πρωτεύουσα ο Χριστόδουλος ήρθε σε επαφή με τη μητέρα του Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118), την Άννα Δαλασσηνή, και κατάφερε να αποσπάσει δωρεές για τη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω.7

3. Πάτμος, Εύβοια

3.1. Ίδρυση της μονής της Πάτμου

Ωστόσο, στη συνέχεια ο ηγούμενος Χριστόδουλος και οι μοναχοί της Θεοτόκου των Καστριανών θέλησαν να εγκαταλείψουν την Κω και να απομονωθούν στην ακατοίκητη και έρημο Πάτμο, στο νησί στο οποίο ο Ιωάννης ο Θεολόγος είχε συγγράψει την Αποκάλυψη. Τα γεγονότα που επακολούθησαν περιγράφονται λεπτομερώς στην Υποτύπωση, έγγραφο που το συνέταξε ο Χριστόδουλος το έτος 1091, και από τους βιογράφους του.

Το έτος 1088 ο Χριστόδουλος μετέβη στην Κωνσταντινούπολη τρίτη φορά, με σκοπό να ζητήσει από τον αυτοκράτορα να του παραχωρήσει την Πάτμο, προσφέροντας ως αντάλλαγμα τη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών και τη γαιοκτησία της στην Κω και αλλού, με εξαίρεση τα κτήματα στους Λειψούς και τη Λέρο. Τον Απρίλιο ο Αλέξιος Α΄ (1081-1118) εξέδωσε χρυσόβουλο λόγο, με τον οποίο ιδρύθηκε η μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Πρώτο μέλημα του Χριστοδούλου στην Πάτμο ήταν η ανέγερση του καθολικού της μονής, καθώς και ενός οχυρωματικού περιβόλου.

3.2. Θάνατος του Χριστοδούλου στην Εύβοια

Περίπου το 1090 στο νησί της Πάτμου επέδραμαν τα στρατεύματα του εμίρη της Σμύρνης. Με σκοπό τη ρύθμιση όλων των ζητημάτων σχετικά με τη λειτουργία της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το Μάρτιο του 1091 συνέταξε την Υποτύπωση της μονής. Το Μάιο του 1092, αντιμετωπίζοντας άμεσο κίνδυνο από τις τουρκικές εισβολές, ο Χριστόδουλος εγκατέλειψε την Πάτμο και κατέφυγε στην Εύβοια, στην περιοχή του Ευρίπου, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, στις 16 Μαρτίου του έτους 1093. Στις 21 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, μόλις το επέτρεψαν οι συνθήκες, έγινε η ανακομιδή και ο ενταφιασμός του λειψάνου του στο ναό της μονής της Πάτμου.

Μετά θάνατον ο Χριστόδουλος αγιοποιήθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η μνήμη του τιμάται τη 16η Μαρτίου.

4. Αυτοβιογραφία, Διαθήκη

Μετά την ίδρυση της μονής στην Πάτμο, σε προχωρημένη ηλικία ο Χριστόδουλος συνέταξε τρία βασικά έγγραφα εκτενή, με οδηγίες προς τους μοναχούς της μονής: την Υποτύπωση (έτος 1091), τη Διαθήκη (έτος 1093), και τον Κωδίκελλο της Διαθήκης (έτος 1093).8 Στα έγγραφα αυτά υπέγραψε ως Χριστόδουλος ο Λατρηνός, όπως άλλωστε συνήθιζε, εφόσον έτσι ήταν ευρύτερα γνωστός.

4.1. Το τυπικό της μονής Πάτμου

Η Υποτύπωση9 είναι το σημαντικότερο κείμενο. Συντάχθηκε το Μάιο του 1091 ως το τυπικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Έχει διασωθεί σε έξι χειρόγραφους κώδικες, με παλαιότερο τον Πατμιακό αρ. 267, που χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα. Το μακροσκελές κείμενο είναι ένας απολογισμός ζωής και ταυτόχρονα πολύτιμο ιστορικό μνημείο για την εποχή, καθώς αναφέρεται με αξιοσημείωτη λεπτομέρεια σε ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με την προγενέστερη και πλούσια δράση του συντάκτη. Η αυτοβιογραφική έκθεση καταλαμβάνει περίπου το ένα τρίτο της Υποτύπωσης. Συνοπτικά περιγράφεται η περίοδος πριν από την έλευση του Χριστοδούλου και των συντρόφων του από το Λάτρος στη Στρόβιλο. Αρκετές πληροφορίες δίνονται για την παραμονή στην Κω και την ίδρυση της μονής της Θεοτόκου των Καστρηνών. Εξετάζονται οι λόγοι της αναχώρησης και περιγράφεται εκτενώς η διαδικασία που αφορά την ίδρυση της μονής της Πάτμου. Ακολουθούν οι κανόνες και οι συγκεκριμένες οδηγίες προς τους μοναχούς ως προς τον τρόπο ζωής τους, τα καθήκοντά τους, το τυπικό, την ακολουθία, την εκλογή του ηγουμένου κ.λπ. Ιδιαίτερο άρθρο αποτελούν οι διατυπώσεις σχετικά με τον καθορισμό του τόπου και του τρόπου διαβίωσης των εργατών, των «κοσμικών μισθίων».

Το κείμενο της Υποτύπωσης αποτελεί την κατεξοχήν πηγή πληροφοριών για τους μεταγενέστερους εγκωμιαστές και βιογράφους του οσίου Χριστοδούλου. Ως τυπικό έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία και εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης του μοναχισμού και των μοναστικών ιδρυμάτων που συντελέστηκε κατά το 10ο με 11ο αιώνα.10

4.2. Η Διαθήκη του Χριστοδούλου

Στις 10 Μαρτίου του 1093, ημέρα Πέμπτη, στον Εύριπο της Εύβοιας, ο Χριστόδουλος υπαγόρευσε και υπέγραψε τη Διαθήκη του ενώπιον μαρτύρων. Το πρωτότυπο κείμενο σώζεται στο αρχείο της μονής της Πάτμου. Το έγγραφο έχει μεγάλη αξία, καθώς ρυθμίζονται λεπτομέρειες που αφορούν τη διαδοχή της ηγουμενίας. Ως διάδοχο υποδεικνύει τον Αρσένιο Σκηνούριο, για τον οποίο αισθανόταν μεγάλη ευγνωμοσύνη για τη συμπαράσταση στη δύσκολη εποχή πριν από την ίδρυση της μονής της Πάτμου. Σε περίπτωση που ο Σκηνούριος δεν εμφανιζόταν, στη θέση του ηγουμένου οριζόταν ο χαρτουλάριος και πατριαρχικός νοτάριος Θεοδόσιος, πνευματικό τέκνο του Χριστοδούλου.

Στις 15 Μαρτίου του έτους 1093, μία μέρα πριν από το θάνατό του, ο Χριστόδουλος συνέταξε τον Κωδίκελλο της Διαθήκης. Το κείμενο αποτελεί συμπλήρωμα στη Διαθήκη και περιέχει επιπρόσθετες εντολές προς το διάδοχο στην ηγουμενία της Πάτμου, όπως να φροντίσει για τα βιβλία της μονής του Στύλου και να μεριμνήσει ώστε να επιστραφούν τα κτήματα της Κω στους μοναχούς που είχαν καταφύγει εκεί. Αναφέρονται δε πληροφορίες για τις καταστροφές στο Λάτρος, τη μονή της Θεοτόκου στην Κω κ.ά.

5. Πηγές για τη ζωή και το έργο του οσίου Χριστοδούλου

Πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του οσίου Χριστοδούλου περιέχονται σε αρκετά επίσημα πατριαρχικά και αυτοκρατορικά έγγραφα11 και σε τρία βασικά αγιολογικά κείμενα, που κατά κύριο στηρίχθηκαν στην Υποτύπωση. Ο πρώτος Βίος του οσίου Χριστοδούλου συντάχθηκε περί το 1140 από τον Ιωάννη μητροπολίτη Ρόδου. Βασισμένος σε αυτόν ο Αθανάσιος, μοναχός τότε της Πάτμου και μετέπειτα πατριάρχης Αντιοχείας (1156-1170), συνέγραψε Εγκώμιο εις ανακομιδή των λειψάνων. Ο δεύτερος Βίος γράφτηκε μετά το 1191 από το Θεοδόσιο, μοναχό στην Κωνσταντινούπολη. Περιλαμβάνει μαρτυρίες για θαύματα του οσίου Χριστοδούλου που τελέστηκαν μετά το θάνατό του και δίνει αρκετές πληροφορίες για πολιτικά γεγονότα του ύστερου 12ου αιώνα.12 Επιπλέον, προς τιμήν του οσίου Χριστοδούλου έχουν συνταχθεί μία Ακολουθία, τροπάρια, κανόνες κ.λπ.

6. Αποτίμηση

Μέσα από τη ζωή και τη δράση του οσίου Χριστοδούλου είναι δυνατό να μελετηθούν αρκετές πλευρές της καθημερινής ζωής κατά την περίοδο του 11ου αιώνα.13 Στις πηγές αντικατοπτρίζονται επίσης οι πολιτικές εξελίξεις και οι ανακατατάξεις που συντελέστηκαν στο μικρασιατικό χώρο μετά την ήττα των Βυζαντινών στο Mαντζικέρτ, το 1071. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που αντλούμε από τα «αυτόγραφα» του Χριστοδούλου του Λατρηνού, τα έγγραφα δηλαδή που συνέταξε ο ίδιος, βασική αιτία για τις μετακινήσεις του αποτέλεσε η προέλαση των τουρκικών φύλων.

Το γεγονός ότι η μονή της Πάτμου ιδρύθηκε με χρυσόβουλο λόγο και της παραχωρήθηκαν όλη η νήσος και σημαντικές εκτάσεις στη Λέρο και τη Λειψώ, αυτονομία και φοροαπαλλαγές συνηγορεί στην υπόθεση ότι σημαντικό ρόλο στην ίδρυση ενός μοναστικού κέντρου σε απομονωμένη μεν περιοχή αλλά όχι μακριά από τα μικρασιατικά παράλια διαδραμάτισε η με σκοπιμότητα αναδιοργάνωση του μοναχισμού σε ασφαλή εδάφη. Το συγκεκριμένο μοναστικό κέντρο συνέβαλε στην οικονομική άνοδο της ακατοίκητης και έρημου μέχρι τότε Πάτμου και έμελλε να αποτελέσει από τη στιγμή της ίδρυσής του μέχρι τα τελευταία βυζαντινά χρόνια το καταφύγιο των διωκομένων Μικρασιατών και όχι μόνο μοναχών. Επιπλέον αναδείχθηκε σε θησαυροφυλάκιο εικόνων, ιερών κειμηλίων, εγγράφων και βιβλίων. Στη βιβλιοθήκη της μονής του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο διαφυλάχθηκε μεγάλο μέρος του υλικού και πνευματικού πλούτου του Βυζαντίου.



1. Για τη ζωή και τη δράση του Χριστοδούλου, καθώς και για τα σχετικά έγγραφα βλ. Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008), σελ. 141-149 (βιογραφία του Χριστοδούλου).  Πρβλ. Bρανούση, Ε., Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 3-58 (εισαγωγή: σχετικά με την ίδρυση της μονής Πάτμου από το Χριστόδουλο).

2. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Χριστόδουλος σε ένα έγγραφο (απολογία) που απηύθυνε προς τον πατριάρχη «οπηνίκα εκορυφώθη το κακόν και πανταχού επετάσθη τα θήρατρα των εχθρών»: Miklosich, F.J. – Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 17-19. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008).

3. Το έγγραφο διασώζεται στη μονή της Πάτμου. Έχει δημοσιευθεί από τους Miklosich, F.J. – Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 17-19 (το κείμενο του εγράφου) και από τη Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22, 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008).

4. Το έγγραφο εκδόθηκε τον Ιούνιο του 1087 από τον πατριάρχη Νικόλαο Γ΄ έπειτα από σχετική απόφαση της Ιεράς Συνόδου, στην οποία παρέστη και ο ίδιος ο Χριστόδουλος, υποβάλλοντας την επίσημη παραίτηση ως ηγούμενος του Στύλου και προσκομίζοντας τις απαλλακτικές αποφάσεις των προηγούμενων πατριαρχών. Είναι η μόνη επίσημη απόφαση που έχει διασωθεί, αναφέρεται με σεβασμό στο πρόσωπο του Χριστοδούλου και τονίζει τη σπουδαιότητα του έργου του. Δημοσιεύθηκε πρώτη φορά από τους Miklosich, F.J. – Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 30-32 (το κείμενο), πρβλ. και Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008).

5. Το «ένταλμα» φυλάσσεται στη μονή της Πάτμου. Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22, 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). Το γεγονός ότι Χριστόδουλος είχε διακόψει τη θητεία ως ηγούμενος της μονής του Στύλου επιβεβαιώνεται και από ένα αυτοκρατορικό έγγραφο του έτους 1085: βλ. ό.π., σελ. 141-149.

6. Βλ. Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins 2 (Paris 1975), σελ. 219, και Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22-24.

7. Στη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω παραχωρήθηκαν φορολογικές απαλλαγές και δωρίστηκαν τα «προάστια» Τεμένιο και Παρθένιο και το ήμισυ του κάστρου Πεντελίου στη Λέρο, καθώς και η νήσος Λειψώς (σημ. Λειψοί). Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 31-32.

8. Δημοσίευση των κειμένων των εγγράφων: Miklosich, F.J. – Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 59-80 (ΥποτύπωσηRegula), σελ. 81-85 (ΔιαθήκηTestamentum), σελ. 85-90 (Κωδίκελλος – Codicellus). Μετάφραση στα αγγλικά και σχολιασμός: Karlin-Hayter, P. (επιμ.), “Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of  St. John the Theologian on Patmos”, στο Thomas, J. – Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606.

9. Μετάφραση στα νέα ελληνικά της Υποτύπωσης:  Γεωργουσάκης, Θ. (επιμ.), Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Χριστοδούλου (Χανιά 1913), σελ. 32-41.

10. Karlin-Hayter, P. (επιμ.), “Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of  St. John the Theologian on Patmos”, στο Thomas, J. – Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606.

11. Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), passim.

12. Τα αναφερθέντα αγιολογικά κείμενα δημοσίευσε πρώτη φορά ο Σακκελίων στο Bοΐνης, Κ. (επιμ.), Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Xριστοδούλου του θαυματουργού (Αθήνα 1884), σελ. 109-225.

13. Σημαντικές πληροφορίες για το βιοτικό επίπεδο της εποχής και ιδίως για τις καθημερινές ενασχολήσεις των μοναχών αναφέρονται στην Υποτύπωση βλ. Karlin-Hayter, P. (επιμ.), “Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of  St. John the Theologian on Patmos”, στο Thomas, J. – Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606, ιδ. σελ. 569-571. Για το επίπεδο και την οργάνωση της ιατρικής περίθαλψης βλ. Volk, R., Gesundheitswesen und Wohltatigkeit im Spiegel der byzantinischen Klostertypika (München 1983), σελ. 109-112.