1. Ιδρυτές, μέλη και δραστηριότητες

Ο Ελληνικός Σύλλογος «Ερμής» ιδρύθηκε από τους Κ.Δ. Κωσταράκη, Ι.Α. Ζερβουδάκη και Α.Κ. Στεφόπουλο το 1877.¹ Στην αρχή είχε το όνομα «Κλειώ» (η μούσα της ιστορίας), σύντομα όμως μετονομάστηκε σε «Ερμής», από τον ολύμπιο θεό της λογοτεχνίας και της μουσικής, του εμπορίου και της επινοητικότητας.

Αμέσως μετά την ίδρυσή του πολλοί διανοούμενοι από την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα έγιναν μέλη του. Ο συνοπτικός κατάλογος ανθρώπων του πνεύματος που ακολουθεί δίνει μια ιδέα για το υψηλό επίπεδο του συλλόγου: Αχιλλέας Παράσχος, Οδυσσέας Ιάλεμος, Χρήστος Χατζηχρήστου, Άγγελος Βλάχος, Σαπφώ Λεοντιάς, Ανδρέας Σπαθάρης, Ηρακλής Βασιάδης, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Ματθαίος Παρανίκας. Σύμφωνα με το καταστατικό του συλλόγου, που δημοσιεύτηκε το 1885, ο «Ερμής» ιδρύθηκε με σκοπό να στηρίξει τα σχολεία της Κωνσταντινούπολης που χρειάζονταν οικονομική βοήθεια και, ειδικότερα, να ενισχύσει το ενοριακό σχολείο της Παναγίας του Πέρα. Επιπλέον θα παρείχε βιβλία στους άπορους μαθητές και θα προχωρούσε στην έκδοση περιοδικού.² Οι ιδρυτές του «Ερμή» αποσκοπούσαν όχι μόνο στην πνευματική καλλιέργεια ενός κλειστού κύκλου ελίτ αλλά και σε μια ευρύτερη «διαφώτιση». Ο «Ερμής» διατηρούσε ένα κυριακάτικο σχολείο στα Ταταύλα όπου τα μέλη του παρέδιδαν «γενικά μαθήματα» ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Επρόκειτο για μαθήματα πρακτικής ηθικής, ιστορίας, γεωγραφίας, βιομηχανικής χημείας, υγείας και ανθρωπολογίας.³

Ο σύλλογος ίδρυσε επίσης βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο για το κοινό το 1881, το οποίο περιλάμβανε πλούσια συλλογή βιβλίων, τα πρόσφατα τεύχη εφημερίδων της Κωνσταντινούπολης, της Αθήνας και του Βουκουρεστίου και περιοδικό Τύπο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ελλάδα. Ο σύλλογος υπερασπιζόταν με αποφασιστικότητα την ελληνική υπόθεση στη Μακεδονία· τον Ιανουάριο του 1880 διακήρυξε την απόφασή του να στηρίξει τα ελληνικά σχολεία της Μακεδονίας. Μεταξύ των δραστηριοτήτων του, εκτός από το ιδιαίτερο βάρος που έδινε στη μουσική, ο «Ερμής» ενίσχυε και τον αθλητισμό. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1908 οργάνωσε ένα γυμναστικό και αθλητικό εορτασμό, στον οποίο συμμετείχαν όλες οι ελληνικές αθλητικές ενώσεις του κέντρου και των προαστίων της Κωνσταντινούπολης.

2. Ο Ελληνικός Σύλλογος «Ερμής» και η μουσική

Με το δεδομένο ότι από την αρχή της δεκαετίας του 1890 ο «Ερμής» εμφανίζεται στον ελληνικό Τύπο της Κωνσταντινούπολης ως Μουσικός Σύλλογος «Ερμής», ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στις μουσικές του δραστηριότητες. Ήδη από το 1879 ο «Ερμής» είχε καθιερώσει μια μουσική επιτροπή με σκοπό «αφενός τη μελέτη της μουσικής από την Αρχαιότητα και αφετέρου την αναβίωση και διάδοση του ζήλου των Ελλήνων σχετικά με τη μελέτη της».⁴

Το 1885 ο σύλλογος συνήψε συμφωνία με το ενοριακό σχολείο της Παναγίας, βάσει της οποίας θα δινόταν στο σχολείο χορηγία προερχόμενη από τις ετήσιες εισφορές των μελών καθώς και από συναυλίες και θεατρικά έργα. Επιπρόσθετα, θα δώριζε το 25% των προσόδων του, εφόσον το ετήσιο ποσό τους ξεπερνούσε τις εκατό λίρες. Η συμφωνία αυτή ανακλήθηκε σιωπηρά τον Ιούλιο του 1886. Ωστόσο, από το 1885 και εξής, ο σύλλογος έριξε ιδιαίτερο βάρος στη μουσική καλλιέργεια, ενθάρρυνε τη νεολαία να ασχοληθεί με τη μουσική και ίδρυσε ένα μουσικό σχολείο που αποτελούνταν από τμήματα φωνητικής και οργανικής μουσικής, ενώ υπήρχε χορωδία και ορχήστρα. Το 1888 ο τραπεζίτης Χρηστάκης Ζωγράφος δώρισε στον «Ερμή» ένα πιάνο.⁵ Το Δεκέμβριο του 1892 ο Κωνσταντίνος Καλλιάδης, επικεφαλής του συλλόγου και μεγάλος ρήτορας της Εκκλησίας, εξεφώνησε λόγο με θέμα τη χάρη της μουσικής στον ετήσιο εορτασμό του συλλόγου.⁶

Σύμφωνα με μια επιστολή με ημερομηνία 9/21 Δεκεμβρίου 1898, την οποία συνέταξε ο πρώην πρόεδρος του συλλόγου «Ερμής» Στέφανος Νούλης προς τον Κωνσταντίνο Βλαστάρη, επικεφαλής της εφορείας της κοινότητας Σταυροδρομίου, ο «Ερμής» διαλύθηκε το 1894. Έπειτα από τέσσερα χρόνια, εντούτοις, μερικά από τα μέλη του ίδρυσαν το Μουσικό Σύλλογο «Ερμής». Η επιστολή φαίνεται να εκφράζει την επιθυμία των ιδρυτών του νέου συλλόγου να ανακτηθεί η περιουσία του παλαιού, η οποία είχε περιέλθει στο Ζωγράφειο Γυμνάσιο.⁷ Μετά το 1898, η συχνότητα των αναφορών στον ημερήσιο Τύπο σχετικά με τις συναυλίες του Μουσικού Συλλόγου «Ερμής» τον αναδεικνύουν ως σημαντικό φορέα μουσικών δραστηριοτήτων στην Κωνσταντινούπολη στην καμπή του αιώνα.

Το 1912 ο «Ερμής» ανακοίνωσε την ίδρυση του νέου μουσικού σχολείου του στο οποίο θα παραδίδονταν μαθήματα πιάνου, εγχόρδων, μουσικής θεωρίας και χορωδιακής μουσικής από τους Gez de Hegyei (έναν εκ των μαθητών του Λιστ), Marie du Chastain και Caggia αντίστοιχα.⁸ Ωστόσο, η συναυλία της χορωδίας του στον ετήσιο εορτασμό του συλλόγου το 1914 δε φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα επιτυχής. Σε ό,τι αφορά το ρεπερτόριο, ο «Ερμής» ευνοούσε τα έργα συγκεκριμένων συνθετών του ελληνικού βασιλείου, όπως του Σαμάρα, του Λαμπελέτ και του Καρρέρ.⁹ Όπως έγινε και με όλους τους άλλους ελληνικούς πολιτιστικούς συλλόγους, ο «Ερμής» έπαψε να λειτουργεί μετά τη λήξη του ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1922.