Μια περιγραφή της κομνήνειας Κωνσταντινούπολης

Όταν οι γαλλικές δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίας πρωταντίκρισαν την Κωνσταντινούπολη, εκείνο που τους εντυπωσίασε περισσότερο πέρα από τα «υψηλά τείχη και τους επιβλητικούς πύργους» της πόλης ήταν τα «πλούσια παλάτια και οι ψηλές εκκλησίες» της. Πέρα από τα πολύ γνωστά παλαιά μνημεία, όπως τα βασικά κτίσματα του Μεγάλου Παλατλιου, τις σπουδαιότερες δημόσιες εκκλησίες και κάτι λίγες μοναστηριακές, είναι πιθανό ότι τα περισσότερα μέγαρα και οι εκκλησίες που μπορούσε κανείς να δει το 1203 είχαν την όψη που τους δόθηκε τον 11ο και το 12ο αιώνα, κι ότι στο βάθος του ορίζοντα και τις ακτές κυριαρχούσαν τα μνημεία από την εποχή του μεγαλείου των Κομνηνών. Πλησιάζοντας το Βόσπορο από τη θάλασσα του Μαρμαρά οι ταξιδιώτες μπορούσαν να δουν, πίσω από τα θαλάσσια τείχη και τη μονή του Στουδίου, τα ανάκτορα των Αγγέλων, το μοναστήρι του Αγίου Μάμαντος, που επισκευάστηκε κατά τη βασιλεία του Μανουήλ, και το οικογενειακό μοναστήρι των Αριστηνών. Παραπέρα διέκριναν το σπίτι του Ανδρονίκου Κομνηνού στη Βλάγκα, κοντά στο οικογενειακό μοναστήρι των Παλαιολόγων –τον Άγιο Δημήτριο– και στη συνέχεια το μέγαρο του σεβαστοκράτορα Ισαακίου, δίπλα στο παλιό λιμάνι των Σοφιών. Αφήνοντας πίσω τους, καθώς έμπαιναν στο Βόσπορο, το Μέγα Παλάτιον, θα περνούσαν από τα Μάγγανα και το Ορφανοτροφείον. Παρακάμπτοντας το ακρωτήρι και περιπλέοντας το Χρυσούν Κέρας, έβλεπαν μια σειρά κτίρια που χτίστηκαν με επιχορηγήσεις των Κομνηνών, ως το ανάκτορο των Βλαχερνών: το μέγαρο του Βοτανειάτη ή Καλαμάνου, το μέγαρο ενός σεβαστοκράτορα, το ανακτορικό συγκρότημα που ο Ιωάννης, ανιψιός του Αλεξίου Α΄, μετέτρεψε σε μονή του Χριστού Ευεργέτη, τη μονή Παντοκράτορος του Ιωάννη Β΄, το μοναστήρι του Χριστού Παντεπόπτη που είχε ιδρύσει η γιαγιά του, και τα μοναστήρια της μητέρας και του πατέρα του, τη Θεοτόκο Κεχαριτωμένη και τον Χριστό Φιλάνθρωπο.

Magdalino, P., Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού 1143-1180 (Αθήνα 2008), σελ. 205-206.

Η ανέγερση πολυτελών ιδιωτικών κατοικιών στην Κωνσταντινούπολη επί Κομνηνών

Τα αυτοκρατορικά ιδρύματα του Αλεξίου αντιπροσωπεύουν ένα μόνο μέρος της επίδρασης που είχε η βασιλεία του στην εξωτερική όψη της Κωνσταντινούπολης. Ο Αλέξιος κατηγορήθηκε έντονα επειδή είχε πλουτίσει «τους συγγενείς του και ορισμένους υπηρέτες του» σε τέτοιο βαθμό «ώστε να μπορέσουν... να αποκτήσουν κατοικίες που το μέγεθός τους θύμιζε πόλη, και που σε μεγαλοπρέπεια δεν διέφεραν σε τίποτα από αυτοκρατορικά παλάτια» [Ζωναράς ΙΙΙ, σ. 767]. Αν αφαιρέσουμε από τα σχόλια αυτά την αναπόφευκτη δόση προκατάληψης και υπερβολής, δεν υπάρχει λόγος να αμφιβάλλουμε ότι το καθεστώς που εγκαινίασε ο Αλέξιος Κομνηνός είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση ηγεμονικών οίκων σε κλίμακα σχεδόν πρωτοφανή, μολονότι δεν είναι καθόλου σαφές αν αυτά κατέλαβαν νέους χώρους ή αν αντιθέτως εδραιώθηκαν σε υπάρχουσες κατοικίες [τα ανάκτορα του σεβαστοκράτορος Ισαακίου στις Σοφίες και του Καλαμάνου/Βοτανειάτη ίσως είναι παραδείγματα κτισμάτων που ξανακατοικήθηκαν].

Magdalino, P., Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού 1143-1180 (Αθήνα 2008), σελ. 201.